मालमत्ता गहाण ठेवणे एक महत्त्वपूर्ण आर्थिक प्रक्रिया आहे, ज्यामध्ये एक व्यक्ती कर्ज घेण्यासाठी आपली मालमत्ता गहाण ठेवते. गहाणखत एक कर्जाची सुरक्षा म्हणून काम करते, ज्यामध्ये कर्ज घेणारा गहाण प्रदाता म्हणून काम करतो. गहाण खाजगी मालमत्ता किंवा अचल संपत्ती असू शकते, आणि ती कर्जाच्या परतफेडीची  हमी  म्हणून दिली जाते. यामध्ये विविध प्रकारच्या गहाणखतांचा समावेश होतो, ज्यात प्रत्येक प्रकाराचे वेगवेगळे उद्दिष्ट आणि कर्जाच्या परतफेडीच्या अटी असतात.

गहाणखताचे प्रत्येक प्रकार कर्जाच्या प्रक्रियेवर  आणि गहाण धारकाच्या गरजांवर आधारित असतात. साधे गहाणखत, शर्तीच्या विक्रीद्वारे गहाण, उपभोगी गहाणखत, इंग्रजी गहाणखत, आणि शीर्षक कागदपत्रांच्या जमा करून गहाण या प्रकारांच्या वापरामुळे गहाणधारक आणि गहाणप्रदाता यांना त्यांच्या गरजा आणि सुरक्षेच्या दृष्टीने योग्य पर्याय निवडता येतो.या लेखामध्ये आपण गहाणखत म्हणजे काय आणि गहाणखताच्या विविध प्रकारांबद्दल माहिती घेणार आहोत 

गहाणखत ( Mortgage)

गहाणखत हा एक खास कायदेशीर करार आहे जो एक व्यक्ती (कर्जदार) आपल्या मालमत्तेचे तात्पुरते हस्तांतरण दुसऱ्या व्यक्ती (कर्जप्रदाता) कडे करतो, जेणेकरून कर्ज घेतलेल्या रकमेची परतफेड न केल्यास कर्जप्रदाता त्या मालमत्तेवर कायदेशीर कारवाई करू शकेल. भारतीय मालमत्ता हस्तांतरण अधिनियम, १८८२ (Transfer of Property Act, 1882) या कायद्यानुसार गहाणखताची व्याख्या केली जाते. गहाणखताची मुख्य कारणे आणि कायदेशीर अटी ठरवण्यासाठी कलम ५८ चे महत्त्व आहे.

गहाणखताची व्याख्या (Definition of Mortgage)

गहाणखत म्हणजेच विशिष्ट स्थावर मालमत्तेवरील अधिकार हस्तांतरण, ज्याचा उद्देश कर्जाची परतफेड किंवा भविष्यातील कर्जाची परतफेड सुनिश्चित करणे, विद्यमान किंवा भविष्यकालीन कर्ज, किंवा एखाद्या वचनांचे पालन करणे जे आर्थिक जबाबदारी निर्माण करू शकते.

गहाणखताचा देणारा व्यक्ती “गहाणधारक” (Mortgagor) आणि गहाणखताचा लाभ घेणारा व्यक्ती “गहाणप्रदाता” (Mortgagee) म्हणून ओळखला जातो; कर्ज रक्कम आणि त्यावर व्याज ज्याची परतफेड कर्ज घेणाऱ्याला करायची आहे त्याला “गहाणकर्ज” (Mortgage-money) म्हणतात, आणि जे कागदपत्र कर्जाची सुरक्षा म्हणून हस्तांतरण करतात त्याला “गहाणखत” (Mortgage-deed) असे म्हटले जाते.

गहाणखताचे महत्त्वाचे घटक (Essentials of Mortgage)

गहाणखताचे महत्त्वाचे घटक (Essentials of Mortgage) खालीलप्रमाणे आहेत:

• विशिष्ट स्थावर मालमत्तेवरील अधिकार हस्तांतरण (Transfer of Interest in Immovable Property):
  गहाणखत हे विशिष्ट स्थावर मालमत्तेवर अधिकार हस्तांतरण करणारा करार आहे. यामध्ये कर्जाची परतफेड किंवा भविष्यकालीन कर्जाची परतफेड सुनिश्चित करण्यासाठी त्या मालमत्तेवर हक्क ठेवला जातो. मालमत्तेच्या मालकाने त्या मालमत्तेचा वापर किंवा नफा कर्जाच्या परतफेडीच्या सुरक्षिततेसाठी गहाणप्रदात्याला हस्तांतरित केला जातो.
• गहाणधारक आणि गहाणप्रदाता (Mortgagor and Mortgagee):
  गहाणखतामध्ये दोन पक्ष असतात – गहाणधारक (Mortgagor) आणि गहाणप्रदाता (Mortgagee). गहाणधारक हा कर्ज घेणारा आणि मालमत्तेचा हक्क गहाण ठेवणारा असतो. गहाणप्रदाता हा कर्ज देणारा असतो आणि गहाणधारकाने गहाण केलेली मालमत्ता त्याच्या सुरक्षिततेसाठी घेतो.
• गहाणकर्ज (Mortgage-money):
  गहाणखतामध्ये कर्जाची रक्कम आणि त्यावरचे व्याज याची परतफेड गहाणधारकाला करायची असते. ही रक्कम “गहाणकर्ज” (Mortgage-money) म्हणून ओळखली जाते. गहाणखताचा उद्देश या कर्जाची सुरक्षा आहे.
• गहाणखत (Mortgage-deed):
  गहाणखताचा कागदपत्र (जर अस्तित्वात असेल) हे “गहाणखत” म्हणून ओळखले जाते. हे कागदपत्र गहाणप्रदाता आणि गहाणधारक यांच्यात झालेल्या कराराचे औपचारिक रूप असते आणि कर्जाच्या अटी व शर्तींचे पालन करण्याचे  बंधन घेते.
• कर्जाची परतफेडीची अटी (Repayment Terms):
  गहाणखतामध्ये कर्जाची परतफेड कधी आणि कशी केली जाईल याच्या अटी स्पष्टपणे दर्शविल्या जातात. यामध्ये कर्जाच्या रकमेचा परतफेडीचा कालावधी, व्याज दर आणि इतर अटी स्पष्ट असतात.
• गहाण खरेदी किंवा विक्रीसंबंधी शर्ती  (Conditions Regarding Sale or Transfer):
  गहाणखताच्या प्रकारावर आधारित गहाणधारक आणि गहाणप्रदाता यांचे कर्तव्य व अधिकार यावर शर्ती असू शकतात. उदाहरणार्थ, साध्या गहाणखतामध्ये, गहाणधारकाला कर्जाची परतफेड न केल्यास गहाणप्रदाता मालमत्ता विकण्याचा अधिकार मिळवतो.
• गहाणखताची सुरक्षा (Security of Mortgage):
  गहाणखताच्या अंतर्गत गहाणधारकाच्या मालमत्तेवर गहाणप्रदाता याला सुरक्षा मिळते. गहाणखताची भूमिका कर्जाची परतफेड सुनिश्चित करणे आहे, त्यासाठी गहाणप्रदाता त्या मालमत्तेवर हक्क ठेवतो आणि कर्जाची अदायगी न झाल्यास त्या मालमत्तेची विक्री करण्याचा अधिकार मिळवतो.

गहाणखताचे सर्व घटक एकत्रितपणे कर्जाच्या सुरक्षिततेसाठी कार्य करतात, ज्यामुळे कर्ज देणाऱ्याला हक्क मिळतो आणि कर्ज घेणाऱ्याला कर्जाची परतफेड करायची जबाबदारी असते.

गहाणखताचे प्रकार

साधे गहाणखत (Simple Mortgage):

साधे गहाणखत हा गहाणखत ठेवण्याचा एक प्रकार आहे, ज्यामध्ये गहाणधारक कर्जाच्या परतफेडीला सुरवात करतो, परंतु गहाण केलेली मालमत्ता त्याच्या कब्ज्यात ठेवत नाही. यामध्ये गहाणप्रदाता आणि गहाणधारक यांच्यात ठराविक करार केला जातो, ज्यात गहाणप्रदाता कर्जाच्या परतफेडीची हमी घेतो. जर गहाणधारक कर्ज परतफेड करण्यात अपयशी ठरला, तर गहाणप्रदात्याला गहाण मालमत्ता विकण्याचा अधिकार प्राप्त होतो आणि त्या विक्रीच्या प्राप्तीवरून कर्जाची परतफेड केली जाते.

जेथे गहाणधारक गहाण केलेल्या मालमत्तेचे कब्जा न देता, गहाणप्रदाता समोरील कर्जाची परतफेड करण्यासाठी त्याला वैयक्तिकरित्या बांधले जातात आणि त्याने किमान एका अटीत गहाणप्रदात्याला हक्क दिला जातो की, त्याला कर्जाची परतफेड न केल्यास गहाणप्रदाता गहाण केलेली मालमत्ता विकू शकेल आणि विक्रीचे उत्पन्न गहाणकर्जाच्या परतफेडीमध्ये वापरू शकेल, तेव्हा त्या व्यवहाराला साधे गहाणखत असे म्हणतात आणि गहाणप्रदाता साधा गहाणप्रदाता म्हणून ओळखला जातो.

साधे गहाणखताचे घटक (Essentials of Simple Mortgage):

1. गहाणधारकाचा कब्जा न देणे:
   • साध्या गहाणखतात गहाणधारक गहाण केलेल्या मालमत्तेचा कब्जा गहाणप्रदात्याला देत नाही. गहाणधारक आपली मालमत्ता त्या स्थितीत ठेवतो आणि गहाणप्रदाता कर्जाची परतफेड होईल अशी हमी घेतो.
2. कर्जाची परतफेड न केल्यास विक्रीचा अधिकार:
   • गहाणधारक गहाण कर्जाची परतफेड करण्यासाठी बांधलेला असतो, आणि त्याने किमान एक अट ठेवली जाते की, जर तो कर्ज परतफेड करण्यास अपयशी ठरतो, तर गहाणप्रदात्याला गहाण केलेली मालमत्ता विकण्याचा अधिकार असतो. या विक्रीच्या प्राप्तीचा उपयोग कर्जाची परतफेड करण्यासाठी केला जातो.
3. किमान एक अटीचा समावेश:
   • साध्या गहाणखतात गहाणधारकाला किमान एक अट दिली  जाते , ज्यामुळे गहाणप्रदाता गहाण मालमत्ता विकू शकतो. या अटीमध्ये कर्जाच्या परतफेडीला असलेली कोणतीही अडचण समाविष्ट असू शकते.
4. गहाणप्रदाता साधा गहाणप्रदाता म्हणून ओळखला जातो:
   • यामध्ये, गहाणप्रदाता हा “साधा गहाणप्रदाता” म्हणून ओळखला जातो, कारण तो फक्त कर्जाच्या परतफेडीची हमी घेतो आणि कर्ज न फेडल्यास गहाण मालमत्ता विकू शकतो.
5. साध्या गहाणखतात मालमत्तेचा हस्तांतरण नाही:
   • साध्या गहाणखतात गहाणप्रदाता मालमत्तेचा पूर्ण हस्तांतरण करत नाही, पण त्याला गहाण मालमत्ता विकण्याचा अधिकार असतो. यामुळे गहाणधारकाचे मालमत्तेवरील नियंत्रण कायम राहते.
6. कर्जाच्या परतफेडीची प्रक्रिया:
   • साध्या गहाणखतात, कर्जाची परतफेड निश्चित कालावधीत केली जाते. या कर्जाच्या परतफेडीला एक ठराविक मुदत असते. जर गहाणधारक या मुदतीत कर्जाची परतफेड करू शकत नाही, तर गहाणप्रदाता गहाण मालमत्ता विकून कर्जाची परतफेड करू शकतो.
7. आर्थिक दृष्टीने गहाणप्रदाता सुरक्षित:
   • गहाणप्रदाता साध्या गहाणखतात त्याच्या कर्जावर सुरक्षित असतो. जर गहाणधारक कर्ज फेडू शकत नसेल, तर गहाणप्रदाता मालमत्ता विकून आपले कर्जाची रक्कम परत  मिळवू शकतो.

शर्तीच्या विक्रीद्वारे गहाण (Mortgage by Conditional Sale):

शर्तीच्या विक्रीद्वारे गहाण हा गहाणखताचा एक विशेष प्रकार आहे, जो भारतीय मालमत्ता हस्तांतरण अधिनियम, १८८२ (Transfer of Property Act, 1882) च्या कलम ५८(सी) अंतर्गत समाविष्ट आहे. या प्रकारात, गहाणधारक गहाण ठेवलेली मालमत्ता विकतो, परंतु विक्रीच्या प्रक्रियेत एक अट ठेवली जाते. या अटीच्या अधीन असलेल्या विक्रीचा परिणाम कर्जाची परतफेड केली जाते की नाही यावर अवलंबून असतो

जेथे गहाणधारक गहाण केलेली मालमत्ता विकतो, परंतु शर्त अशी असते की जर तो गहाणकर्ज दिलेल्या तारखेवर परतफेड न करतो, तर मालमत्तेची विक्री पूर्ण होईल, किंवा कर्जाची परतफेड केल्यास त्याची विक्री रद्द केली जाईल, आणि विक्रेत्याला मालमत्ता परत करावी लागेल, असे असते. असे व्यवहार “शर्तीच्या विक्रीद्वारे गहाण” म्हणून ओळखले जातात आणि गहाणप्रदाता “शर्तीच्या विक्रीद्वारे गहाणप्रदाता” म्हणून ओळखला जातो.

शर्तीच्या विक्रीद्वारे गहाणचे मुख्य घटक:

1. मालमत्ता विक्रीची शर्त:

        या प्रकारात गहाणधारक गहाण केलेली मालमत्ता विकतो, परंतु विक्री पूर्ण होण्याची अट म्हणजे गहाणकर्जाची परतफेड करणे. म्हणजेच, गहाणधारक जर दिलेल्या कालावधीत कर्जाची परतफेड करत असेल, तर विक्री रद्द केली जाईल आणि मालमत्ता परत गहाणधारकास दिली जाईल. परंतु, जर गहाणधारक कर्ज फेडण्यास अपयशी ठरला, तर विक्री पूर्ण होईल आणि गहाणप्रदाता (mortgagee ) त्या मालमत्तेचा पूर्ण अधिकार प्राप्त करेल.

2. गहाणप्रदाता आणि गहाणधारकाचे अधिकार:

     गहाणप्रदाता (mortgagee) ला या विक्रीच्या शर्तीचे पालन करून मालमत्तेवर हक्क असतो, आणि जर गहाणधारक कर्जाची परतफेड करतो, तर विक्री रद्द होईल. गहाणधारकाने गहाण कर्ज फेडले की विक्री नष्ट होईल आणि मालमत्ता परत त्याच्या ताब्यात जाईल.

3. नियम आणि अटी:

         शर्तीच्या विक्रीद्वारे गहाण करतांना, दोन महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात घेतल्या जातात:

• कर्ज परतफेड केली नाही तर विक्री कायम राहील – गहाणधारक परतफेड न करता असो, गहाणप्रदाता विक्री पूर्ण करण्याचे हक्क ठेवतो.
• कर्जाची परतफेड केली तर विक्री रद्द होईल – गहाणधारक कर्ज फेडतो, तर विक्री रद्द केली जाईल आणि गहाणधारकास मालमत्ता परत मिळेल.

4. दस्तऐवजीकरण:

        गहाणखताच्या शर्तीच्या विक्रीच्या करारामध्ये एक ठोस दस्तऐवज असावा लागतो ज्यामध्ये विक्रीची शर्त स्पष्टपणे नमूद केलेली असावी. गहाणखताद्वारे सर्व अटी आणि शर्तींना न्यायिक मान्यता मिळवली जाते. हे दस्तऐवज गहाणप्रदात्याद्वारे किंवा गहाणधारकाद्वारे साक्षांकित केले जाऊ शकतात आणि त्यामध्ये मालमत्तेच्या विक्रीची शर्त (कर्जाची परतफेड न केल्यास विक्री कायम राहील किंवा रद्द होईल) स्पष्टपणे दिलेली असावी.

उपभोगी गहाणखत (Usufructuary Mortgage):

जेथे गहाणधारक गहाण केलेल्या मालमत्तेचे कब्जा  गहाणप्रदात्याला देतो किंवा देण्याचे स्पष्टपणे किंवा अप्रत्यक्षपणे बांधतो, आणि गहाणप्रदात्याला तो कब्जा  ठेवण्याची आणि मालमत्तेवरील भाडे किंवा नफा प्राप्त करण्याचा अधिकार देतो, आणि त्याला त्या नफ्याचा उपयोग व्याजापासून किंवा गहाणकर्जाच्या परतफेडीला करण्याची अनुमती देतो, त्या व्यवहाराला उपभोगी गहाणखत असे म्हणतात आणि गहाणप्रदाता उपभोगी गहाणप्रदाता म्हणून ओळखला जातो.

उपभोगी गहाणखत हा गहाणखताचा एक विशेष प्रकार आहे, जो भारतीय मालमत्ता हस्तांतरण अधिनियम, १८८२ (Transfer of Property Act, 1882) च्या अंतर्गत परिभाषित आहे. या प्रकारात गहाणधारक (mortgagor) त्याच्या गहाण केलेल्या मालमत्तेचा ताबा गहाणप्रदात्याला (mortgagee) देतो. या ताब्याद्वारे गहाणप्रदात्याला मालमत्तेवरील भाडे किंवा नफा मिळवण्याचा हक्क प्राप्त होतो. या नफ्याचा वापर गहाणधारकाच्या कर्जाच्या व्याजाचे भरण किंवा कर्जाची परतफेड करण्यासाठी केला जातो. उपभोगी गहाणखत या करारात, गहाणप्रदाता नफ्याचा उपयोग करून गहाणकर्जाच्या परतफेडीला मदत करतो.

उपभोगी गहाणखताचे मुख्य घटक:

1. मालमत्तेचा ताबा गहाणप्रदात्याला देणे:
   • गहाणधारक गहाण केलेली मालमत्ता गहाणप्रदात्याला देतो. हा ताबा गहाणप्रदात्याला मालमत्तेवर संपूर्ण अधिकार देतो. यामुळे गहाणप्रदाता त्या मालमत्तेचा उपयोग भाड्याने मिळवलेले उत्पन्न किंवा नफा प्राप्त करण्यासाठी करू शकतो.
2. भाडे आणि नफा मिळवण्याचा हक्क:
   • गहाणप्रदाता गहाण केलेल्या मालमत्तेवरील उत्पन्न, जसे की भाडे किंवा उत्पादन (उदाहरणार्थ, शेतातून मिळणारे नफा) मिळवण्याचा हक्क प्राप्त करतो.
   • हे उत्पन्न गहाणप्रदात्याला गहाणधारकाच्या कर्जाच्या व्याजाची किंवा कर्जाची परतफेड करण्यासाठी वापरण्याची अनुमती दिली जाते.
3. व्याज आणि कर्ज परतफेडीचा उपयोग:
   • गहाणप्रदाता या नफ्याचा वापर गहाणधारकाच्या कर्जाच्या व्याजाच्या भरणासाठी किंवा कर्जाची परतफेड करण्यासाठी करू शकतो. यामुळे, गहाणधारकाला त्याच्या कर्जाच्या परतफेडीसाठी एक निश्चित व्याज देण्याची आवश्यकता असू शकते.
   • गहाणधारकाच्या कर्जाची परतफेड ही मालमत्तेवरील उत्पन्नापासून होऊ शकते, जे गहाणप्रदाता मिळवतो.
4. गहाणधारकाचे अधिकार:
   • गहाणधारकास कर्ज फेडण्याचा अधिकार आहे आणि तो गहाणप्रदात्याला दिलेल्या ताब्याचे संपादन करतो. गहाणधारकाची कर्जाची परतफेड पूर्ण झाल्यावर, गहाणप्रदाता मालमत्तेचा ताबा गहाणधारकाला परत करतो.
   • तथापि, गहाणधारक त्याच्या कर्जाच्या परतफेडीला उशीर करतो, तर गहाणप्रदाता कर्जाची वसुली करण्यासाठी त्या मालमत्तेवर नफ्याचा उपयोग करू शकतो.
5. दस्तऐवजीकरण:
   • उपभोगी गहाणखताच्या करारामध्ये एक ठोस दस्तऐवज असावा लागतो. या दस्तऐवजात गहाणधारकाने गहाणप्रदात्याला मालमत्तेचे ताबा देण्याचे स्पष्टपणे नमूद केलेले असते. दस्तऐवजामध्ये गहाणप्रदाता मालमत्तेवरील उत्पन्नाचा वापर कसा करणार हे देखील समाविष्ट असते.
   • गहाणखताच्या या प्रकारात, गहाणधारक आणि गहाणप्रदाता यांच्यात असलेल्या कराराची अटी आणि शर्ती विस्तृतपणे लिहिणे आवश्यक आहे.

इंग्रजी गहाणखत (English Mortgage):

इंग्रजी गहाणखत हा गहाणखताचा एक प्रकार आहे, ज्यामध्ये गहाणधारक (mortgagor) गहाणकर्जाची परतफेड करण्यासाठी एका निश्चित तारखेला बांधले जातो आणि गहाण केलेली मालमत्ता गहाणप्रदात्याला (mortgagee) पूर्णपणे हस्तांतरित करतो. तथापि, या गहाणखतात एक महत्त्वाची अट असते, जी अशी की गहाणधारक कर्जाची परतफेड केल्यावर त्या मालमत्तेचे अधिकार गहाणप्रदाता त्याला परत करतो. या प्रकाराच्या गहाणखतात, मालमत्ता गहाणप्रदात्याला कर्जाची परतफेड होईपर्यंत पूर्णपणे हस्तांतरित केली जाते, परंतु परतफेडी नंतर ती गहाणधारकाला परत मिळवून दिली जाते.

जेथे गहाणधारक गहाणकर्जाची परतफेड एक निश्चित तारखेला करण्यासाठी बांधले जातात आणि गहाण केलेली मालमत्ता पूर्णपणे गहाणप्रदात्याला हस्तांतरित करतो, परंतु एक अटीवर की गहाणधारक कर्ज परतफेड केल्यावर ती मालमत्ता त्याला परत मिळवून दिली जाईल, त्या व्यवहाराला इंग्रजी गहाणखत असे म्हणतात.

इंग्रजी गहाणखताचे मुख्य घटक:

1. मालमत्तेचे पूर्ण हस्तांतरण:
   • गहाणधारक गहाण केलेली मालमत्ता गहाणप्रदात्याला पूर्णपणे हस्तांतरित करतो. गहाणधारकास त्या मालमत्तेचा वापर किंवा नियंत्रण राखण्याचा अधिकार नाही. गहाणप्रदाता मालमत्तेचा कायदेशीर मालक बनतो, परंतु याचे स्वरूप “वापरासाठी” असते आणि गहाणधारकाला कर्जाची परतफेड केल्यावर ही मालमत्ता परत केली जाते.
2. कर्जाची परतफेड निश्चित तारखेला:
   • गहाणधारक एक निश्चित तारखेला कर्जाची परतफेड करण्यासाठी बांधलेला असतो. गहाणप्रदाता या परतफेडीला एक निश्चित तारिख असते, आणि जर गहाणधारक त्या तारखेला कर्जाची परतफेड करतो, तर गहाणप्रदाता गहाणधारकाला मालमत्ता परत करतो.
3. मालमत्ता परत मिळवण्याची अट:
   • इंग्रजी गहाणखतात गहाणधारकाला एक महत्त्वाची अट दिली जाते. जर गहाणधारक कर्जाची परतफेड वेळेवर करतो, तर गहाणप्रदाता मालमत्तेची परतफेड गहाणधारकाला करतो. यामुळे, गहाणधारकाच्या कर्जाच्या परतफेडीसाठी निश्चित आणि ठोस वेळ असतो.

हस्तांतरणाच्या प्रक्रियेमध्ये गहाणधारक आणि गहाणप्रदाता यांच्यात एक कायदेशीर करार असतो, जो कर्जाच्या परतफेडीच्या अटींचा समावेश करतो.

शिर्षक कागदपत्रे जमा करून गहाण (Mortgage by Deposit of Title-Deeds):

“शिर्षक कागदपत्रे जमा करून गहाण” हा गहाण खाती (mortgage) ठेवण्याचा एक विशिष्ट प्रकार आहे, ज्यामध्ये गहाणधारक (mortgagor) आपल्या मालमत्तेच्या शिर्षक कागदपत्रांना गहाणप्रदात्याला (mortgagee) किंवा त्याच्या एजंटला जमा करतो. हे कागदपत्रे एक प्रकारे गहाणखत म्हणून काम करतात आणि त्या कागदपत्रांच्या आधारे मालमत्तेवर कर्ज गहाण ठेवले जाते. यामध्ये मालमत्तेचे वास्तविक हस्तांतरण किंवा कब्जा  देण्याची आवश्यकता नाही, फक्त कागदपत्रांची देवाणघेवाण ही महत्वाची आहे.

जेथे एखादी व्यक्ती, ज्या शहरांमध्ये (कोलकाता, मद्रास, मुंबई आणि इतर राज्य सरकारांच्या अधिसूचनेनुसार ठरवलेल्या शहरे) मालमत्तेच्या शीर्षक कागदपत्रांचा गहाणप्रदात्याला किंवा त्याच्या एजंटला जमा करते, आणि ती मालमत्ता गहाण ठेवण्याचा उद्देश आहे, तेव्हा त्याला “शिर्षक कागदपत्रे  जमा करून गहाण” असे म्हणतात.

मुख्य अटी आणि प्रक्रिया:

1. कागदपत्रांचे  हस्तांतरण:
   • गहाणधारक मालमत्तेच्या शिर्षक कागदपत्रांना गहाणप्रदात्याला किंवा त्याच्या एजंटला हस्तांतरित करतो. मालमत्तेच्या कागदपत्रांमध्ये मालकीचे अधिकार, परवाने किंवा इतर कायदेशीर कागदपत्रांचा समावेश असतो.
   • या कागदपत्रांच्या आधारावर गहाणप्रदाता (bailor) मालमत्तेवर कर्ज ठेवण्याचा अधिकार मिळवतो.
2. कर्जाची परतफेड:
   • गहाणधारक हे कागदपत्र जमा करून कर्ज घेण्याचा आणि वित्तीय सहाय्य प्राप्त करण्याचा उद्देश ठेवतो. गहाणप्रदाता या कागदपत्रांच्या आधारे कर्जाच्या अटींवर आधारित कर्ज देतो.
   • गहाणप्रदात्याला मालमत्तेवर हक्क मिळतो, आणि गहाणधारकाला कर्जाच्या परतफेडीची वेळ निश्चित केली जाते.
3. विशिष्ट शहरांमध्ये लागू:
   • “शिर्षक कागदपत्रे  जमा करून गहाण” हा गहाण खाती ठेवण्याचा प्रकार मुख्यतः काही ठरवलेल्या शहरांमध्ये लागू होतो. यामध्ये कोलकाता, मद्रास, मुंबई आणि इतर राज्य सरकारांच्या अधिसूचनेनुसार ठरवलेल्या शहरांचा समावेश आहे.
   • या शहरांमध्ये गहाणधारक आणि गहाणप्रदाता या दोन्ही पक्षांसाठी गहाण प्रक्रिया अधिक सुलभ होण्यासाठी ही अटी लागू केली जातात.
4. कायदेशीर दस्तऐवजाची महत्वता:
   • गहाणधारक कर्ज घेण्यासाठी फक्त मालमत्तेच्या शिर्षक कागदपत्रे  जमा करतो, जोपर्यंत कर्जाची परतफेड केली जात नाही, तोपर्यंत गहाणप्रदात्याला मालमत्तेवर अधिकार राहतो.
   • गहाणप्रदाता या कागदपत्रांचा वापर करून कर्ज देण्याची प्रक्रिया सुरू करतो, आणि गहाणधारक कर्जाची परतफेड न केल्यास गहाणप्रदाता मालमत्तेवरील अधिकाराचा उपयोग करू शकतो.
5. कर्जाची सुरक्षितता:
   • गहाणप्रदाता कर्ज देताना या कागदपत्रांवर आधारित मालमत्तेवरील हक्क वापरून कर्जाची सुरक्षा घेतो. जर गहाणधारक कर्जाची परतफेड न करता, तर गहाणप्रदाता कर्जाच्या रकमेला सुरक्षित करण्यासाठी कागदपत्रांचा वापर करू शकतो.

अनोळखी गहाणखत (Anomalous Mortgage):

अनोळखी गहाणखत (Anomalous Mortgage) हा गहाण खाती ठेवण्याचा एक विशेष प्रकार आहे, जो अन्य गहाण प्रकारांमध्ये समाविष्ट होत नाही. साधे गहाण, शर्तीच्या विक्रीद्वारे गहाण, उपभोगी गहाणखत, इंग्रजी गहाणखत, आणि शिर्षक कागदपत्रे जमा करून गहाण हे सर्व प्रचलित गहाण प्रकार आहेत. परंतु, जेव्हा एखादे गहाण खाती या सर्व प्रकारांमध्ये समाविष्ट होत नाही, तेव्हा ते “अनोळखी गहाणखत” म्हणून ओळखले जाते.

जो गहाणखत साधे गहाण, शर्तीच्या विक्रीद्वारे गहाण, उपभोगी गहाणखत, इंग्रजी गहाणखत किंवा शीर्षक कागदपत्रांच्या जमा करून गहाण या प्रकारांमध्ये समाविष्ट होत नाही, तो गहाणखत “अनोळखी गहाणखत” म्हणून ओळखला जातो.

अनोळखी गहाणखताचे घटक (Essentials of Anomalous Mortgage):

1. गहाण खातीचे विविध प्रकारांपासून भिन्नता:
   • जेव्हा गहाण खाती कोणत्याही प्रचलित प्रकारात समाविष्ट होत नाहीत, आणि विशिष्ट अटींवर आधारित असतात, तेव्हा ते “अनोळखी गहाणखत” म्हणून ओळखले जातात.
   • उदाहरणार्थ, साध्या गहाण किंवा इतर प्रकारांमध्ये ठरवलेले अधिकार, कर्ज फेडण्याचे अटी, मालमत्तेचा हस्तांतरणाचा प्रकार इत्यादी ठरवलेले असतात, परंतु अनोळखी गहाण खातीमध्ये त्या सर्व गोष्टींचा समावेश नाही किंवा त्यात वेगळ्या अटी लागू होतात.
2. स्वतंत्र गहाण प्रक्रिया:
   • अनोळखी गहाण खाती, उदा. कोणत्याही विशेष प्रकारात समाविष्ट न होणारी गहाण प्रक्रिया, जे गहाणधारक आणि गहाणप्रदाता यांच्यात केलेली असते, ती स्वतंत्र आणि विशेष असू शकते. यामध्ये गहाण खाती ठेवण्याची प्रक्रिया विशिष्ट असू शकते, जे अन्य प्रकारांमध्ये न दिसणार्‍या अटींवर आधारित असू शकतात.
3. अटी व नियम:
   • अनोळखी गहाणखताचे अटी आणि नियम दुसर्‍या प्रकारांच्या गहाण खातींशी संबंधित असू शकतात, परंतु ते अधिक लवचिक असतात. यामध्ये गहाणधारक आणि गहाणप्रदाता यांच्यात केलेल्या कराराच्या बाबतीत काही अटी लवचिकपणे ठरवता येऊ शकतात, जी अन्य प्रकारात ठरवलेली नसतात.
4. गहाणधारकाची जबाबदारी:
   • या प्रकारात गहाणधारकाच्या जबाबदारी बाबत सुधारणांचा समावेश असू शकतो. त्याला गहाण कर्जाची परतफेड करण्याची वेळ, परतफेडीची रक्कम आणि गहाणधारकाच्या कायदेशीर अधिकारांमध्ये फेरफार होऊ शकतो.
5. कायद्याच्या अधिकारांचे पालन:
   • अनोळखी गहाणखताचे कायदेशीर अधिकार, जर गहाणधारक किंवा गहाणप्रदात्याच्या कराराच्या विशिष्ट अटींवर आधारित असतील, तर त्याचा अधिकार उघड होतो. यामध्ये समाविष्ट असलेल्या अटी कायदेशीर पद्धतीने लागू होतात.

समारोप

मालमत्ता गहाण ठेवताना गहाणखताचे प्रकार समजून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. प्रत्येक प्रकाराच्या कायदेशीर बाबी आणि अटींचा विचार करूनच योग्य प्रकार निवडला पाहिजे. गहाणखत हा एक महत्त्वाचा वित्तीय करार आहे, ज्यामध्ये कर्जदार आणि कर्जप्रदाता यांच्यातील नातेसंबंध स्पष्टपणे ठरवले जातात. तसेच, गहाणखताच्या विविध प्रकारांमध्ये भिन्न अटी, अधिकार आणि जबाबदाऱ्या असतात, ज्यामुळे कर्ज घेणाऱ्याला आणि कर्ज देणाऱ्याला त्यांच्या अधिकारांचे आणि कर्तव्यांचे पूर्ण ज्ञान असणे आवश्यक आहे.

गहाणखताच्या प्रकारांची योग्य माहिती घेतल्यास, आपल्या मालमत्तेच्या संरक्षणासोबतच कर्जाची परतफेड सुलभ होऊ शकते. त्यामुळे, प्रत्येक गहाण खरेदीदार आणि विक्रेता यांना आपल्या गहाणखताच्या प्रकाराची निवड करतांना कायद्याचा आदर राखणे आणि त्याचे योग्य पालन करणे महत्त्वाचे आहे. 

सबब, या बाबत कोणतेही करार करण्यापूर्वी त्याबाबतच्या तज्ज्ञ वकिलांचा सल्ला घेणे महत्वाचे ठरते अशा वेळी www.asmlegalservices.in आणि www.lifeandlaw.in द्वारे सदर लेख लिहिणाऱ्या प्रॉपर्टी तज्ञ  वकीलांचा कायदेशीर सल्ला घेतल्यामुळे भविष्यातील कायदेशीर विवाद आणि आर्थिक अडचणी टाळता येऊ शकतात, आणि दोन्ही पक्षांचे हित सुरक्षित राहते.

Adv. A. S. Mulla

Adv. Abdul Mulla (Mob. No. 937 007 2022) is a seasoned legal professional with over 18 years of experience in advocacy, specializing in diverse areas of law, including Real Estate and Property Law, Matrimonial and Divorce Matters, Litigation and Dispute Resolution, and Will and Succession Planning. read more….