प्रत्येक भारतीय नागरिकासाठी मतदान हा एक महत्त्वाचा अधिकार आहे, जो लोकशाहीला बलवत्तर करण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे. प्रत्येक वर्षी २५ जानेवारीला राष्ट्रीय मतदान दिवस साजरा केला जातो, ज्यामुळे भारतातील मतदारांना त्यांच्या मतदान अधिकाराची महत्त्वपूर्ण जाणीव करून दिली जाते. मतदान प्रक्रिया आणि नागरिकांचे कर्तव्य यावर विशेष लक्ष दिले जाते. या दिवशी निवडणूक आयोग भारतातील नागरिकांना मतदानाच्या महत्त्वाबद्दल जागरूक करण्यासाठी विविध कार्यक्रम राबवतो, आणि नव्या मतदारांना इलेक्ट्रॉनिक फोटो ओळखपत्र (EPIC) देऊन त्यांचा समावेश लोकतंत्रात करतो.

भारताच्या ७५ व्या स्वतंत्रतेच्या वर्धापन सोहळ्याच्या दृष्टीने, मतदानाचा अधिकार आणि त्याची गुप्तता महत्वाची आहे. प्रत्येक नागरिकाच्या मताचा आदर करणे, त्याच्या निवडीला सन्मान देणे, आणि त्याच्या कर्तव्यांची जाणीव ठेवणे हे अत्यंत आवश्यक आहे. या लेखात, आपण मतदारांचे कायदेशीर अधिकार आणि कर्तव्य समजून घेऊ, तसेच मतदान प्रक्रियेतील पारदर्शकता आणि त्याच्या महत्वावर चर्चा करू. मतदार म्हणून आपली जबाबदारी ओळखून लोकशाहीच्या या पर्वाला अधिक सशक्त बनवण्यासाठी आपल्या सक्रिय सहभागाची आवश्यकता आहे. या लेखाचा उद्देश नागरिकांना मतदानाच्या कर्तव्यांची जाणीव करणे आणि लोकशाही प्रक्रियेत अधिक प्रभावी सहभाग करण्यास प्रेरित करणे हा आहे.

राष्ट्रीय मतदान दिवसाचे महत्त्व: (Importance of National Voters’ Day)

राष्ट्रीय मतदान दिवस २५ जानेवारी रोजी साजरा केला जातो. याची स्थापना भारत सरकारने २०११ मध्ये केली होती, आणि त्याचे मुख्य उद्दिष्ट लोकशाहीत प्रत्येक भारतीय नागरिकाच्या मतदान हक्काची महत्त्वता आणि तो कसा वापरावा यावर लक्ष केंद्रित करणे आहे. या दिवसाच्या माध्यमातून, मतदारांची जागरूकता वाढवणे आणि प्रत्येक नागरिकाला मतदान प्रक्रियेत भाग घेण्याचे प्रोत्साहन देणे हे मुख्य उद्दिष्ट आहे.राष्ट्रीय मतदान दिवस हा २५ जानेवारी रोजी दरवर्षी साजरा केला जातो, जो निवडणूक आयोगाच्या स्थापनेच्या दिवसाचे स्मरण करते. या दिवशी नवमतदारांना त्यांच्या Elector Photo Identity Card (EPIC) चे वितरण केले जाते, तसेच मतदान प्रक्रियेतील महत्वाची बाबींचा प्रचार केला जातो.

प्रत्येक वर्षी राष्ट्रीय मतदान दिवसासाठी एक विशिष्ट थीम ठरवली जाते, जी त्या वर्षातील मतदान प्रक्रियेतील महत्त्वाच्या मुद्द्यांवर लक्ष केंद्रित करते. उदाहरणार्थ, “आधिकारिक मतदार नोंदणी” किंवा “इलेक्शन टेक्नोलॉजी” सारख्या थीम्स असू शकतात. या थीम्सचा उद्देश नागरिकांना संबंधित मुद्द्यांवर अधिक माहिती देणे आणि त्यांना मतदान प्रक्रियेत भाग घेण्यासाठी प्रेरित करणे आहे.

मतदार म्हणून आपले कायदेशीर अधिकार (Your Legal Rights as a Voter)

भारतामध्ये प्रत्येक नागरिकाला मतदानाचा अधिकार आहे, जो भारतीय संविधानाने दिला आहे. या हक्काचे पालन आणि संरक्षण विविध कायद्यांद्वारे केले जाते. खाली भारतातील मतदारांच्या कायदेशीर हक्कांची सविस्तर माहिती दिली आहे:

1. मतदानाचा हक्क (Right to Vote)

भारतीय संविधानाच्या कलम ३२६ अंतर्गत प्रत्येक भारतीय नागरिकाला मतदानाचा अधिकार आहे.

• पात्रता निकष:
  • वय: मतदार होण्यासाठी किमान वय १८ वर्षे असणे आवश्यक आहे.
  • नागरिकत्व: फक्त भारतीय नागरिकांना मतदानाचा अधिकार आहे. विदेशी नागरिक किंवा आप्रवासी नागरिक मतदान करू शकत नाहीत.
  • अयोग्य पात्रता: जर व्यक्तीवर न्यायालयाने गंभीर अपराध सिद्ध केला असेल किंवा त्याची पात्रता रद्द केली गेली असेल, तर त्याला मतदानाचा हक्क दिला जात नाही.

2. नोंदणीचा हक्क (Right to Registration)

मतदान प्रक्रियेत सहभागी होण्यासाठी, प्रत्येक नागरिकाला मतदार यादीत नोंदणी करणे आवश्यक आहे.

• महत्त्व: नोंदणीद्वारे नागरिकाला Elector Photo Identity Card (EPIC) मिळतो, ज्यामुळे त्याला मतदानाचा अधिकृत अधिकार मिळतो.
• कायदे:
  • लोकप्रतिनिधी कायदा, १९५० अंतर्गत नोंदणी प्रक्रियेचे नियम निर्धारित केलेले आहेत.
  • अर्ज दाखल करणे, आवश्यक कागदपत्रांची पडताळणी, आणि इतर संबंधित प्रक्रिया कायद्याने ठरवलेल्या आहेत.

3. गुप्त मतदानाचा हक्क (The right to secret ballot.)

प्रत्येक मतदाराला गुप्त मतदानाचा अधिकार आहे. याचा अर्थ मतदार कोणाला मतदान करत आहे, हे गुप्त ठेवले जाईल.

• कायदेशीर संरक्षण:
  • भारत सरकारने गुप्त मतदानाची हमी देण्यासाठी कडक कायदे लागू केले आहेत.
  • मतदानाच्या गुप्ततेचे उल्लंघन करणाऱ्यांविरुद्ध कडक कारवाई केली जाते.

4. धोका किंवा दबावाविना मतदानाचा हक्क (The right to vote without fear or undue influence.)

प्रत्येक मतदाराला स्वतंत्र आणि दबावाशिवाय मतदान करण्याचा हक्क आहे.

• कायद्याचे संरक्षण:
  • दबाव, धमक्या, भ्रष्टाचार, खोट्या वचनांपासून संरक्षण.
  • अशा घटनांमध्ये निवडणूक आयोगाकडे तक्रार दाखल करण्याचा अधिकार.
• भ्रष्टाचारविरोधी उपाय:
  • निवडणूक आयोगाने पारदर्शकता सुनिश्चित करण्यासाठी कडक नियम बनवले आहेत.

5. निवडणूक निकालांवर प्रश्न विचारण्याचा हक्क (The right to question election results)

जर मतदाराला निवडणुकीच्या निकालावर शंका असेल, तर त्याला न्यायालयात आव्हान देण्याचा अधिकार आहे.

• कायदा:
  • लोकप्रतिनिधी कायदा, १९५० अंतर्गत, निवडणूक निकालावर पुनःसमीक्षा किंवा न्यायालयीन आव्हान दाखल करण्याचा अधिकार आहे.
  • निकालावर प्रश्न उपस्थित करण्यासाठी न्यायालयात तक्रार दाखल करता येते.

मतदार म्हणून आपली कर्तव्ये: (Duties as a voter)

भारतामध्ये मतदारांचे कायदेशीर हक्क असल्यासोबतच काही महत्त्वाची कर्तव्ये देखील आहेत. ही कर्तव्ये नागरिकांच्या मतदान प्रक्रियेतील सक्रिय सहभागाला सुनिश्चित करतात, तसेच लोकशाही प्रक्रियेत त्यांच्या भूमिका आणि जबाबदारीचा आदर करतात. खाली दिली आहेत मतदारांची मुख्य कायदेशीर कर्तव्ये:

1. नोंदणी करण्याची जबाबदारी: (Responsibility to register)

• मतदार नोंदणी एक महत्त्वाची कर्तव्य आहे. प्रत्येक पात्र नागरिकाने त्याचे नाव निवडणूक यादीत नोंदवायला हवे, जेणेकरून तो मतदान प्रक्रियेत भाग घेऊ शकेल.
• पात्रता निकष: १८ वर्ष पूर्ण झालेल्या भारतीय नागरिकांना मतदानाचा अधिकार आहे, पण या अधिकाराचा उपयोग करण्यासाठी त्यांना मतदार म्हणून नोंदणी करणे अनिवार्य आहे.
• नोंदणी प्रक्रिया निवडणूक आयोगद्वारे निर्धारित केली जाते, ज्यामध्ये नागरिकांची ओळख, पत्ता आणि जन्म तारीख याची पडताळणी केली जाते.

2. मतदान करण्याची जबाबदारी: (Responsibility to Vote)

• मतदान अनिवार्य नसले तरी, प्रत्येक नागरिकाला मतदान हवे हे एक नैतिक कर्तव्य आहे. प्रत्येक मतदाराने लोकशाही प्रक्रियेत सक्रियपणे सहभाग घेतला पाहिजे.
• लोकशाहीला समर्थन: मतदानाचा हक्क हा केवळ अधिकार नाही, तर तो लोकशाहीतील एक नागरिकाची जबाबदारी आहे. प्रत्येक नागरिकाने त्यांच्या मताने देशाच्या भविष्यात भाग घ्या आणि यशस्वी लोकतंत्रासाठी योगदान द्या.
• मतदानाचा अधिकार मिळाल्यानंतर, अवश्यम्भावी आणि जागरूक मतदान करणे हे लोकशाही प्रक्रियेला प्रगल्भ बनवते.

3. निर्वाचन नियमांचे पालन करणे: (Responsibility to follow election rules)

• मतदान करताना, मतदारांनी निर्वाचन आयोगाचे नियम आणि मॉडेल कोड ऑफ कंडक्टचे पालन करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
• कायद्यांचे उल्लंघन: मतदान करताना धक्कादायक वर्तन, दबाव, पक्षीय प्रचार, किंवा इतर कोणत्याही प्रकारचे अनुशासन भंगाचे वर्तन कायद्याने निषिद्ध आहे.
• प्रचाराची मर्यादा: मतदान केंद्राजवळ किंवा मतदानाच्या ठिकाणी कोणत्याही पक्षाच्या प्रचाराची परवानगी नाही. मतदारांनी मतदानादरम्यान नियमांचे पालन करून प्रक्रिया पारदर्शक ठेवण्याची जबाबदारी घेतली पाहिजे.

4. योग्य माहिती देण्याची जबाबदारी: (Responsibility to provide accurate information)

• मतदार नोंदणी करताना, योग्य आणि सत्य माहिती देणे हे महत्त्वाचे आहे. निवडणूक आयोगाने मागवलेल्या सर्व आवश्यक कागदपत्रांचे आणि माहितीचे पुरावे देणे आवश्यक आहे.
• खोटी माहिती देणे: मतदार नोंदणीमध्ये खोटी माहिती देणे, आणि निवडणुकीच्या ठिकाणी बनावट वाद निर्माण करणे हे कायदेशीर गुन्हे ठरू शकतात.
• आधारकार्ड, पत्त्याची कागदपत्रे आणि इतर आवश्यक कागदपत्रांच्या आधारावर नागरिकांची सत्यता तपासली जाते. योग्य माहिती देणे केवळ कायदेशीर कर्तव्यच नाही, तर ते निवडणूक प्रक्रियेच्या पारदर्शकतेसाठी महत्त्वाचे आहे.

5. मतदानाच्या गुप्ततेचे पालन करणे: (Responsibility to maintain the secrecy of the vote)

• मतदारांनी मतदान करताना त्यांच्या निवडीची गुप्तता सुनिश्चित करणे हे एक महत्त्वाचे कर्तव्य आहे.
• गुप्त मतदान: मतदानाची गुप्तता म्हणजे मतदाराने कोणालाही कळवून न देता, स्वतःच्या निवडीची गोपनीयता राखून मतदान करणे. मतदान करताना कोणत्याही प्रकारचे दबाव किंवा वकिली न करता गुप्त मतदान केले पाहिजे.
• कायदेशीर संरक्षण: भारतीय कायद्यानुसार, मतदानाच्या गुप्ततेचे उल्लंघन करणे हे गुन्हा आहे.
  त्यामुळे मतदारांनी आपल्या गुप्ततेचे उल्लंघन करणे टाळावे.

6. द्वैतीकरण आणि विद्वेषापासून मुक्त मतदान: (Voting free from polarization and hatred)

• मतदारांनी कोणत्याही प्रकारच्या धार्मिक, जातीवादी, किंवा सामाजिक विद्वेषाच्या आधारे मतदान न करण्याचे कर्तव्य आहे.
• समानतेचे समर्थन: मतदान करताना, प्रत्येक नागरिकाने त्यांच्या मताचे उपयोग स्वतंत्रपणे आणि सर्वसमावेशक विचारांसह करणे अपेक्षित आहे.
• शासनाचा विरोध: मतदारांनी एखाद्या पक्षाची किंवा उमेदवाराची निवड केल्यावर, ती निवड फक्त कायद्यानुसार योग्य आणि सचोटीवर आधारित असावी.

7. मतदानाच्या प्रक्रियेसाठी पूर्ण आणि प्रामाणिक सहभाग: (Full and honest participation in the voting process)

• मतदारांनी मतदानाच्या प्रक्रियेत संपूर्ण सहकार्य केले पाहिजे. उदाहरणार्थ, मतदान केंद्रावर समयावर उपस्थित राहणे, मतदानाच्या प्रक्रियेला होणाऱ्या कोणत्याही उशीराविरुद्ध कृत्ये करणे, आणि निवडणूक अधिकाऱ्यांसोबत सहकार्य करणे हे अत्यंत आवश्यक आहे.

पुन्हा मतदानाची स्थिती तपासणे: जर मतदारांनी मतदान केलेल्या उमेदवारावर किंवा निवडणुकीच्या प्रक्रियेवरील शंका व्यक्त केली तर त्यांना आवश्यक तपासणीसाठी निवडणूक आयोगाचा वापर करावा लागतो.

8. निवडणुकीत पारदर्शकतेचे समर्थन करणे: (Supporting transparency in elections)

• मतदारांनी निवडणुकीत पारदर्शकता आणि सत्यतेची समर्थन करणे हे अत्यंत आवश्यक आहे.
• लोकशाहीच्या बलवत्तरतेसाठी: निवडणुकीत पारदर्शकता सुनिश्चित केली पाहिजे, त्यासाठी मतदारांनी मतदान प्रक्रियेतील प्रत्येक टप्प्याला स्पष्टपणे पाहिले पाहिजे, आणि सर्व दोष किंवा भ्रष्टाचाराच्या विरोधात आवाज उठवावा.

9. निवडणुकीच्या प्रक्रियेतील कुटुंबीय आणि समाजातील इतर सदस्यांना प्रोत्साहित करणे: (Encouraging family members and other individuals in the community to participate in the election process.)

• मतदारांचे कर्तव्य आहे की ते इतर कुटुंबीय आणि समाजातील सदस्यांना मतदानासाठी प्रोत्साहित करावे.
• मतदारांची जागरूकता: नवीन मतदारांना त्यांच्या मतदान अधिकाराची महत्त्वाची माहिती देणे, आणि निवडणूक प्रक्रियेत सहभागी होण्यासाठी प्रेरित करणे हे एक मोठे कर्तव्य आहे.
• साक्षरता आणि जागरूकता: मतदान प्रक्रिया आणि मतदार नोंदणीची महत्त्वाची माहिती सर्व नागरिकांपर्यंत पोहचवणे, विशेषतः ग्रामीण भागात आणि वंचित समुदायांमध्ये.

10. माहितीचा योग्य वापर:(Proper use of information)

• निवडणूक अधिकाऱ्यांकडून दिलेल्या प्रत्येक सूचनांचा योग्य वापर करणे, आणि मतदान केंद्रांवर असलेल्या कोणत्याही समस्यांबद्दल निवडणूक आयोगाला त्वरित माहिती देणे हे मतदारांचे कर्तव्य आहे.
• सत्यापित माहिती देणे: जर कोणत्याही प्रकारचे गोंधळ किंवा घोटाळे झाल्यास, ते वेळेवर निवडणूक आयोगाला सूचित करणे आवश्यक आहे.

11. निवडणूक आयोगाच्या धोरणांचे पालन करणे: (Adhering to the policies of the Election Commission)

• मतदारांनी निवडणूक आयोगाने जारी केलेल्या सर्व नियमांचे पालन करणे हे अनिवार्य आहे.
• पक्षीय पक्षपातीपणा न स्वीकारणे: मतदान करताना, मतदारांनी प्रत्येक उमेदवाराची पार्श्वभूमी आणि त्यांच्या कर्तव्यातील परफॉर्मन्स तपासून योग्य उमेदवार निवडावा.

समारोप

राष्ट्रीय मतदान दिवस केवळ साजरा करण्याचा दिवस नसून, आपल्या लोकशाही प्रक्रियेच्या बळकटीसाठी नवी ऊर्जा मिळवण्याचा संकल्प करण्याचा दिवस आहे. मतदार म्हणून आपल्याला केवळ आपले अधिकार समजून घेणे पुरेसे नाही, तर आपल्या जबाबदाऱ्या आणि कर्तव्यांबद्दलही जागरूक असणे आवश्यक आहे. आपल्या एका मतामध्ये संपूर्ण देशाच्या प्रगतीचा आणि भविष्याचा मार्ग ठरवण्याची क्षमता आहे. म्हणूनच, मतदारांनी निर्भीडपणे, विचारपूर्वक आणि जबाबदारीने मतदान करून आपले योगदान दिले पाहिजे.

आज भारतातील लोकशाही जगातील सर्वांत मोठी लोकशाही आहे, आणि त्याचे खरे यश मतदारांच्या सक्रिय सहभागावर अवलंबून आहे. मतदान ही केवळ व्यक्तीची जबाबदारी नाही, तर समाज आणि देशाला प्रगतीच्या दिशेने नेण्याचे साधन आहे. म्हणूनच, आपल्या अधिकारांचा आणि कर्तव्यांचा उपयोग करून देशाच्या भविष्यासाठी सक्रिय भूमिका बजावणे ही आपली जबाबदारी आहे. राष्ट्रीय मतदान दिवसाच्या निमित्ताने आपण लोकशाही प्रक्रियेत सशक्त सहभाग घेण्याचा संकल्प करूया आणि “स्वच्छ, पारदर्शक आणि जबाबदार” मतदान प्रक्रियेला प्रोत्साहन देऊया.

Adv. A. S. Mulla

Adv. Abdul Mulla (Mob. No. 937 007 2022) is a seasoned legal professional with over 18 years of experience in advocacy, specializing in diverse areas of law, including Real Estate and Property Law, Matrimonial and Divorce Matters, Litigation and Dispute Resolution, and Will and Succession Planning. read more….