Trending
भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याच्या इतिहासात काही घटना अशा आहेत ज्या काळजाला चटका लावणाऱ्या आणि जनतेच्या मनात जागवणाऱ्या ठरल्या. त्यापैकीच एक म्हणजे १३ एप्रिल १९१९ रोजी अमृतसरमधील जालियनवाला बागेत घडलेले क्रूर हत्याकांड. बैसाखीच्या पवित्र दिवशी शेकडो निरपराध भारतीय स्त्री-पुरुष आणि लहानग्यांवर ब्रिटीश सैन्य अधिकारी जनरल डायरने कोणतीही पूर्वसूचना न देता गोळीबार सुरू केला. या बर्बर कृतीत शेकडो जण ठार झाले आणि अनेक जखमी झाले. या घटनेमुळे संपूर्ण भारत देश हादरला आणि ब्रिटिश सत्तेविरोधातील रोष अधिक तीव्र झाला.
जालियनवाला बाग हत्याकांड हे केवळ एक क्रूर प्रसंग नव्हता, तर तो भारतीय जनतेच्या मनात असलेल्या असंतोषाला चिरस्थायी स्वरूप देणारा क्षण होता. या हत्याकांडानंतर स्वातंत्र्य चळवळ अधिक तीव्र झाली आणि महात्मा गांधींनी असहकार आंदोलनाची हाक दिली. या लेखाचा उद्देश म्हणजे वाचकांना या हत्याकांडामागची पार्श्वभूमी समजावून देणे हा आहे.
हत्याकांडाची पार्श्वभूमी समजून घेण्यासाठी १९१९ सालच्या राजकीय वातावरणाची ओळख गरजेची आहे. प्रथम महायुद्धानंतर भारतात असंतोषाची लाट उसळली होती. ब्रिटिश सरकारने युद्धात भारताकडून मदत घेतली होती, पण त्यानंतर जनतेच्या स्वातंत्र्याच्या अपेक्षा पूर्ण केल्या गेल्या नाहीत. याउलट, सरकारने “रॉलेट कायदा” (Rowlatt Act) लागू केला, ज्यामुळे ब्रिटिश सत्तेला कोणत्याही भारतीय नागरिकाला वॉरंटशिवाय अटक करण्याचा आणि न्यायालयीन खटल्याविना कैदेत ठेवण्याचा अधिकार मिळाला. या कायद्याचा देशभर तीव्र विरोध झाला, आणि अनेक ठिकाणी आंदोलने सुरू झाली.
पंजाबमध्ये या विरोधाचे स्वरूप विशेषतः तीव्र होते. अमृतसरमध्ये सत्यपाल आणि सैफुद्दीन किचलू या राष्ट्रवादी नेत्यांना अटक करण्यात आली आणि त्यामुळे संतप्त जमावाने निदर्शने सुरू केली. ब्रिटिश सरकारने पंजाबमध्ये लष्करी कायदा लागू केला होता, आणि जनतेच्या शांततामय एकत्रीकरणांवर बंदी होती.
१३ एप्रिल १९१९ हा दिवस बैसाखीचा, पंजाबसह उत्तर भारतात साजरा होणारा एक मोठा सण. त्या दिवशी अमृतसरच्या जालियनवाला बागेत अनेक नागरिक पुरुष, महिला, वृद्ध, आणि लहान मुले एका शांततामय सभेसाठी जमले होते. या सभेचे प्रमुख उद्देश म्हणजे रॉलेट कायद्याचा विरोध, अटकेत असलेल्या देशभक्त नेत्यांची सुटका यासाठी आवाज उठवणे, आणि स्वातंत्र्याच्या विचारांना पाठिंबा देणे. परंतु बागेच्या चौफेर इमारती होत्या आणि बाहेर जाण्यास फक्त एकच अरुंद रस्ता होता. जमलेल्या नागरिकांकडे ना शस्त्रं होती, ना कोणताही हिंसाचाराचा हेतू.
याच वेळी ब्रिटिश सैन्याचा अधिकारी जनरल रेजिनाल्ड डायर आपल्या सशस्त्र सैनिकांसह बागेत पोहोचला. त्याने कोणतीही पूर्वसूचना न देता गोळीबार करण्याचा आदेश दिला. जवळपास १० मिनिटे सलग गोळीबार करण्यात आला सुमारे १,६५० गोळ्या चालवल्या गेल्या. बागेतून पळून जाण्यास कोणताही सुरक्षित मार्ग नव्हता. लोकांनी विहिरीत उड्या मारून जीव वाचवण्याचा प्रयत्न केला, पण शेकडो लोक जागीच ठार झाले आणि अनेक जखमी झाले. अधिकृत आकडेवारीपेक्षा जास्त मृत्यू झाल्याचे स्थानिकांनी नोंदवले. ही घटना भारतीय जनतेच्या मनात दडपशाहीविरुद्ध उठावाची जाणीव अधिक गडद करून गेली.
जालियनवाला बाग हत्याकांडानंतर संपूर्ण भारतात संतापाची लाट उसळली. या बर्बर कृत्यामुळे ब्रिटिश राजवटीच्या क्रूरतेचा खरा चेहरा जनतेसमोर आला. महात्मा गांधींनी या घटनेनंतर आपला ‘सर’ हा किताब परत दिला आणि असहकार आंदोलनाची हाक दिली. देशातील अनेक नेत्यांनी इंग्रज सरकारचा तीव्र निषेध केला. लोकांनी ब्रिटिश वस्तूंचा त्याग केला, शाळा-महाविद्यालयातून बाहेर पडले आणि स्वदेशी आंदोलनाला बळ मिळाले. या घटनेनंतर भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याला एक नवी दिशा मिळाली — लोक आता केवळ हक्कांसाठी नव्हे, तर पूर्ण स्वराज्यासाठी लढू लागले.
जगभरातूनही या घटनेची तीव्र प्रतिक्रिया उमटली. इंग्लंडमध्येही काही नेत्यांनी जनरल डायरच्या कृत्याचा निषेध केला, तर काहींनी त्याचे समर्थन केले. हंटर कमिशन या घटनेच्या चौकशीसाठी नेमले गेले, पण त्याचा अहवाल अपूर्ण आणि एकतर्फी ठरला. भारतीय जनतेला न्याय मिळाला नाही, पण या घटनेमुळे एकता, आत्मबल आणि देशप्रेमाची जाणीव अधिक बळकट झाली. जालियनवाला बाग हे ठिकाण केवळ इतिहासाचा साक्षीदार नसून, स्वातंत्र्यसंग्रामातील शहीदांचा प्रेरणास्थान बनले.
जालियनवाला बाग हे स्मरणस्थळ आजही भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील त्या काळ्या दिवसाची आठवण करून देते. या बागेला आज राष्ट्रीय स्मारकाचा दर्जा देण्यात आला आहे. येथे एका शांत व गाभ्याभूत जागी गोळीबाराच्या ठिकाणांचे, गोळ्यांचे खुणा, आणि विहिरीचे संरक्षण केलेले अवशेष आजही पहावयास मिळतात. शेकडो निरपराध लोकांनी जीव वाचवण्यासाठी जी विहीर बागेच्या मध्यभागी होती, ती आजही सुरक्षित ठेवण्यात आली आहे. येथेच एक ज्वाला स्मारक (Flame of Liberty) उभारण्यात आले असून, ती शहीदांच्या त्यागाची कायमस्वरूपी आठवण बनून उभी आहे.
आजही हजारो पर्यटक, विद्यार्थी आणि इतिहासप्रेमी या बागेला भेट देतात, आणि त्या दिवसाच्या भीषण आठवणींचा अनुभव घेतात. भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याच्या इतिहासातील ही जागा शिक्षण आणि प्रेरणा देणारे ठिकाण बनली आहे. भारत सरकारने येथे प्रकाश आणि ध्वनी कार्यक्रम (light & sound show) सुरू केला आहे, ज्यामधून त्या दिवसाच्या घटनांचे दृश्य आणि आवाजांच्या माध्यमातून जिवंत चित्रण केले जाते. हे स्मरणस्थळ प्रत्येक भारतीयाला आठवण करून देते की, स्वातंत्र्य सहज मिळाले नाही, त्यामागे हजारो शूर नागरिकांचा त्याग आणि बलिदान आहे.
जालियनवाला बाग हत्याकांड हा भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचा एक काळा, पण जागवणारा अध्याय होता. या घटनेने संपूर्ण देशाला हादरवले आणि लोकांच्या मनात ब्रिटिशांविरुद्ध असलेली चीड अधिक तीव्र झाली. जनरल डायरच्या क्रौर्यामुळे असहकार आणि स्वराज्य चळवळीला चालना मिळाली. आजही जालियनवाला बाग हे ठिकाण शूर शहीदांच्या बलिदानाचे प्रतीक म्हणून उभे आहे आणि आपण त्यांचं स्मरण ठेवून स्वातंत्र्याचं मूल्य जाणत राहणं हे आपलं कर्तव्य आहे.
Adv. Abdul Mulla (Mob. No. 937 007 2022) is a seasoned legal professional with over 18 years of experience in advocacy, specializing in diverse areas of law, including Real Estate and Property Law, Matrimonial and Divorce Matters, Litigation and Dispute Resolution, and Will and Succession Planning. read more….
Copyright BlazeThemes. 2025