Loading ...

Life & Law

RECENT NEWS

Legal Validity of a Will: Is Registration Necessary – मृत्युपत्राची कायदेशीर मान्यता: नोंदणी करणे आवश्यक का?

मृत्युपत्र हे व्यक्तीच्या संपत्तीचे वितरण आणि त्याच्या इच्छेचा आदर ठेवण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. मृत्युपत्र तयार करतांना, त्याच्या कायदेशीर मान्यतेसाठी काही विशेष प्रक्रिया आणि अटी असतात. भारतात, मृत्युपत्र तयार करणे हे एका व्यक्तीच्या अधिकाराचे व्यक्तीकरण असले तरी, त्याची कायदेशीर मान्यता मिळवण्यासाठी त्याची नोंदणी करणे आवश्यक आहे का, हे अनेक लोकांना समजून घेणे कठीण ठरते. काही लोक नोंदणी केल्याशिवाय मृत्युपत्र मान्य होऊ शकत नाही असे मानतात, तर काहींना असे वाटते की, फक्त सही करून ते वैध ठरू शकते.

या लेखाचा उद्देश मृत्युपत्राच्या नोंदणीसंबंधीच्या महत्वाच्या प्रश्नावर लक्ष केंद्रित करणे, म्हणजेच नोंदणी करणे अनिवार्य आहे का नाही हे समजून देणे हा आहे. 

नोंदणी म्हणजे काय? ( What is registration?)

नोंदणी म्हणजे मृत्युपत्राचे उपनिबंधक कार्यालयात (Sub-Registrar Office) कायदेशीर नोंद करून ते अधिकृतपणे सरकारी रेकॉर्डमध्ये नोंदवणे.नोंदणी नंतर त्या मृत्युपत्राच्या अस्तित्वाची आणि प्रामाणिकतेची सरकारी नोंद राहते.

मृत्युपत्राची कायदेशीर मान्यता कशी ठरते? (How is the Legal Validity of a Will Determined?)

मृत्युपत्र वैध (legally valid) ठरवण्यासाठी काही ठराविक अटी पूर्ण कराव्या लागतात. या अटी भारतीय उत्तराधिकार अधिनियम, 1925 (Indian Succession Act, 1925) मध्ये नमूद आहेत. त्या अटी खालीलप्रमाणे आहेत:

1. मृत्युपत्रकर्त्याची पात्रता (Testator’s Capacity)

  • मृत्युपत्र लिहिणारी व्यक्ती (मृत्युपत्रकर्ता) ही मानसिक दृष्ट्या सुदृढ असली पाहिजे.
  • ती व्यक्ती प्रौढ असली पाहिजे (18 वर्षे किंवा त्याहून अधिक वय).
  • निर्णय स्वतंत्र आणि स्वेच्छेने घेतलेला असला पाहिजे — दबाव, फसवणूक किंवा गैरफायदा घेऊन केलेले मृत्युपत्र अमान्य ठरू शकते.

2. लेखी स्वरूप (Written Document)

  • कायद्याने भारतात मृत्युपत्र लेखी असणे आवश्यक असते. तोंडी मृत्युपत्र फक्त विशिष्ट परिस्थितीत आणि समुदायांमध्ये ग्राह्य धरले जाते  उदाहरणार्थ, मुस्लिम कायद्यात काही वेळा तोंडी मृत्युपत्र मान्य असते.

3. मृत्युपत्रकर्त्याची स्वाक्षरी (Signature of Testator)

  • मृत्युपत्रकर्त्याने (testator) मृत्युपत्राच्या प्रत्येक पानावर आणि शेवटी स्वतःची स्वाक्षरी किंवा अंगठा ठसा (thumb impression) केला पाहिजे.ही स्वाक्षरी मृत्युपत्र मान्यतेसाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे.

4. दोन साक्षीदारांची स्वाक्षरी (Attestation by Two Witnesses)

  • मृत्युपत्रावर किमान दोन साक्षीदारांची स्वाक्षरी असली पाहिजे.
  • साक्षीदारांनी मृत्युपत्रकर्त्याला स्वाक्षरी करताना प्रत्यक्ष पाहिले पाहिजे किंवा मृत्युपत्रकर्त्याने त्यांना सांगितले पाहिजे की हे त्याचे स्वाक्षरी केलेले मृत्युपत्र आहे.
  • साक्षीदार हे वारसदार नसावेत, कारण त्यांचे हितसंबंध असू शकतात (प्रत्येक वेळी हे बंधनकारक नाही, पण ते टाळलेले चांगले).

6. नोंदणी (Registration)

  • नोंदणी अनिवार्य नाही. Section 18 of the Registration Act, 1908 नुसार Will ची नोंदणी ऐच्छिक आहे.

नोंदणीकृत मृत्युपत्राचे कायदेशीर फायदे (Legal Advantages of Registered Will)

नोंदणीकृत मृत्युपत्राचे अनेक महत्त्वाचे कायदेशीर फायदे आहेत. सर्वप्रथम, नोंदणीकृत मृत्युपत्राची विश्वासार्हता वाढते. उपनिबंधक कार्यालयात नोंदणी करताना मृत्युपत्रकर्त्याची ओळख व मानसिक स्थिती तपासली जाते, त्यामुळे मृत्युपत्र बनावट नसल्याचा पुरावा अधिक बळकट होतो. यामुळे नंतर कोर्टात ते सिद्ध करणे सोपे जाते. दुसरे म्हणजे, नोंदणीकृत मृत्युपत्रामुळे फसवणूक किंवा खोटे मृत्युपत्र सादर होण्याचा धोका कमी होतो, कारण ते अधिकृत सरकारी नोंदीत असते. जर अनेक वर्षांनी वाद निर्माण झाला आणि मूळ साक्षीदार उपलब्ध नसले, तरी नोंदणीकृत मृत्युपत्राला स्वतंत्र पुराव्याचे महत्व असते. तसेच नोंदणीकृत मृत्युपत्रामुळे कोर्टातील वादविवाद कमी होण्याची शक्यता वाढते, कारण नोंदणीचे पुरावे ठोस असतात. याशिवाय, नोंदणीकृत मृत्युपत्राची प्रत उपनिबंधक कार्यालयात सुरक्षित राहते, त्यामुळे मूळ प्रत हरवल्यास किंवा नष्ट झाल्यास ती सहज मिळू शकते. एकूणच, नोंदणी केलेल्या मृत्युपत्रामुळे भविष्यकाळात संभाव्य वाद टाळले जाऊ शकतात आणि संपत्तीचे वाटप सुकर होते. त्यामुळे जरी नोंदणी बंधनकारक नसेल, तरी ती करणे कायदेशीरदृष्ट्या सुज्ञ आणि सुरक्षित ठरते.

मृत्युपत्राच्या नोंदणीची प्रक्रिया (Process of Will Registration)

1.मृत्युपत्र तयार करा

मृत्युपत्र तयार करताना त्यात मृत्युपत्रकर्त्याचे संपूर्ण नाव, पत्ता, संपत्तीचे तपशील, वाणिज्य आणि वारसदारांचे स्पष्ट उल्लेख करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. यामध्ये स्वाक्षरी किंवा अंगठा ठसा असावा लागतो, आणि किमान दोन साक्षीदारांची स्वाक्षरी देखील आवश्यक असते. साक्षीदारांनी मृत्युपत्र तयार करताना त्याला प्रत्यक्ष पाहिले पाहिजे किंवा मृत्युपत्रकर्त्याने त्यांना सांगितले पाहिजे. साक्षीदारांचा सहभाग मृत्युपत्राच्या वैधतेसाठी खूप महत्त्वपूर्ण ठरतो.

2. वैध ओळखपत्रांची तयारी करा

मृत्युपत्राची नोंदणी करण्यासाठी मृत्युपत्रकर्त्याच्या वैध ओळखपत्रांची साक्ष आवश्यक असते. सामान्यत: आधार कार्ड, पॅन कार्ड किंवा पासपोर्ट यापैकी एक ओळखपत्र दाखवणे आवश्यक आहे. यामुळे मृत्युपत्रकर्त्याची ओळख आणि अधिकार सुनिश्चित केले जातात. त्याचप्रमाणे, साक्षीदारांची देखील वैध ओळखपत्रे तपासली जातात.

3. उपनिबंधक कार्यालयाला भेट द्या

नोंदणी प्रक्रियेची सुरूवात उपनिबंधक कार्यालयात (Sub-Registrar Office) केली जाते. येथे मृत्युपत्रकर्त्याला किंवा त्याच्या वकिलाला स्वतः उपस्थित राहून नोंदणी प्रक्रिया पार करावी लागते. या कार्यालयात, मृत्युपत्रकर्त्याने स्वत:ची ओळख प्रमाणित करण्यासाठी वैध ओळखपत्र सादर केले पाहिजे. या ठिकाणी संबंधित उपनिबंधक कागदपत्रांची तपासणी करतो आणि योग्यतेच्या आधारावर नोंदणीची प्रक्रिया सुरू करतो.अशा वेळी  www.asmlegalservices.in ,www.easywillindia.com,किंवा www.lifeandlaw.in द्वारे सदर लेख लिहिणाऱ्या ॲड. अब्दुल मुल्ला यांचा सल्ला घेणे महत्वपूर्ण ठरू शकते

4. मानसिक स्थितीची पुष्टी करा

नोंदणी करण्याआधी, उपनिबंधक मृत्युपत्रकर्त्याच्या मानसिक स्थितीची तपासणी करतो. याचा उद्देश असा आहे की मृत्युपत्रकर्त्याने स्वेच्छेने आणि पूर्ण मानसिक स्पष्टतेने मृत्युपत्र तयार केले आहे का हे सुनिश्चित करणे. त्याची मनस्थिती कोणत्याही दबावाखाली नसावी आणि त्याला त्याच्या निर्णयाची पूर्ण जाण आहे. यामुळे मृत्युपत्राची वैधता अधिक मजबूत होईल.

5. शुल्क भरा

मृत्युपत्राची नोंदणी करण्यासाठी नाममात्र शुल्क भरावे लागते. हे शुल्क भरण्याची प्रक्रिया साधारणतः राज्यानुसार भिन्न असू शकते. शुल्क भरण्याचे प्रमाण आणि प्रक्रिया याबद्दल उपनिबंधक कार्यालयाने माहिती दिली जाते. शुल्क भरल्यावर नोंदणी प्रक्रिया पुढे सुरू केली जाते.

6. नोंदणी प्रक्रिया

नोंदणी प्रक्रियेत, उपनिबंधक सर्व कागदपत्रांची तपासणी करून, मृत्युपत्रावर नोंदणीचा शिक्का आणि स्वाक्षरी करतो. यामुळे, मृत्युपत्र सरकारी नोंदणीच्या अधिकारात सुरक्षित ठेवले जाते. नंतर, नोंदणीकृत मृत्युपत्राची एक प्रत मृत्युपत्रकर्त्याला दिली जाते. यामुळे त्या व्यक्तीस त्याच्या मृत्युपत्राची अधिकृत व सुरक्षित प्रत मिळते.

7. नोंदणीची पुष्टी

नोंदणी पूर्ण झाल्यावर, मृत्युपत्राची नोंद सरकारी अभिलेखात सुरक्षित केली जाते. यामुळे, त्याच्या अस्तित्वाची आणि प्रामाणिकतेची अधिकृत नोंद सरकारी स्तरावर ठेवली जाते. नोंदणीची प्रत मिळाल्यानंतर, मृत्युपत्रकर्त्याला हे सुनिश्चित करण्याची गॅरंटी असते की त्याचे मृत्युपत्र वैध आणि सुरक्षित आहे.

समारोप

मृत्युपत्राच्या कायदेशीर मान्यतेसाठी नोंदणी अनिवार्य नाही, परंतु त्याचे अनेक फायदे आहेत. नोंदणीकृत मृत्युपत्र अधिक सुरक्षित मानले जाते आणि त्याला न्यायालयात चैलेंज करणे कठीण होते. नोंदणी करण्यामुळे मृत्युपत्राच्या वैधतेवर शंका निर्माण होण्याची शक्यता कमी होते आणि कुटुंबीयांमध्ये विवाद टाळता येतात.

मृत्युपत्र तयार करतांना योग्य कायदेशीर सल्ला घेणे महत्त्वाचे ठरते. योग्य कायदेशीर मार्गदर्शनामुळे, व्यक्ती आपल्या मृत्युपत्राच्या सर्व कायदेशीर अटी आणि अटींचा योग्य पालन करु शकतो आणि भविष्यात कोणत्याही कायदेशीर विवादांपासून वाचू शकतो.अशा वेळी  www.asmlegalservices.in ,www.easywillindia.com,किंवा www.lifeandlaw.in द्वारे सदर लेख लिहिणाऱ्या ॲड. अब्दुल मुल्ला यांचा सल्ला घेणे महत्वपूर्ण ठरू शकते

RECENT POSTS

CATEGORIES

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Life And Law Blogs

Life & law provides valuable insights by simplifying complex legal concepts and connecting them to real-life experiences …read more

Why I write

At Life & law, my mission is simple. to make the law accessible and empower people with knowledge to confidently face life’s challenges …read more

Copyright BlazeThemes. 2025