Trending
भारतीय संविधान हे केवळ कायद्यांचा दस्तऐवज नसून, एक सामाजिक परिवर्तनाची संहिता आहे. न्याय, समता, स्वातंत्र्य आणि बंधुता या मूल्यांवर आधारलेले हे संविधान सर्व नागरिकांना समान हक्क आणि संधी प्रदान करण्याचे वचन देते. याच मूल्यांची प्रत्यक्ष अंमलबजावणी आयुष्यभर करणाऱ्या थोर समाजसेवकांपैकी एक म्हणजे बाबा आमटे.
कुष्ठरोग्यांसाठी समर्पित सेवा, दलित आणि आदिवासी हक्कांसाठी त्यांनी दिलेला लढा तसेच आनंदवनसारख्या समाजपरिवर्तनाच्या प्रयोगामुळे त्यांनी भारतीय संविधानातील तत्त्वांना प्रत्यक्षात उतरवले.
या लेखाच्या माध्यमातून आपण बाबा आमटे यांचे जीवनकार्य, त्यांच्या सामाजिक न्यायासाठीच्या लढ्याचा संविधानिक मूल्यांशी असलेला संबंध आणि आधुनिक काळात त्यांची शिकवण किती महत्त्वाची आहे, हे समजून घेणार आहोत.
बाबा आमटे हे भारतातील एक महान समाजसेवक, मानवतावादी आणि सामाजिक न्यायासाठी लढणारे कार्यकर्ते होते. त्यांचा जन्म 26 डिसेंबर 1914 रोजी महाराष्ट्रातील वर्धा येथे एका संपन्न कुटुंबात झाला. बालपणापासूनच त्यांना सामाजिक अन्याय आणि विषमता दिसू लागली, सुरुवातीला ते एका सधन आणि प्रतिष्ठित वकिली व्यवसायात रमले होते. त्यांनी कायद्याचे शिक्षण घेतले आणि सुरुवातीला वकिली केली, पण पुढे समाजातील वंचितांसाठी कार्य करण्याचा निर्णय घेतला.
त्यांचे जीवन एका निर्णायक टप्प्यावर आले जेव्हा त्यांनी एका कुष्ठरोग्याला रस्त्यावर तडफडताना पाहिले. समाजाच्या उदासीनतेमुळे त्यांनी कुष्ठरोग्यांसाठी कार्य करण्याचा संकल्प केला. त्यांनी आनंदवन या संस्थेची स्थापना केली, जे केवळ एक पुनर्वसन केंद्र नव्हते, तर कुष्ठरोग्यांना आत्मसन्मानाने जगण्यासाठी सक्षम करणारे एक स्वयंपूर्ण समुदाय होते.
त्यांनी दलित, आदिवासी आणि शोषित घटकांसाठीही महत्त्वपूर्ण कार्य केले. त्यांच्या कार्याचा आधार न्याय, समता आणि माणुसकी ही संविधानिक तत्त्वे होती, ज्यांचा त्यांनी संपूर्ण जीवनभर प्रचार आणि प्रसार केला.
बाबा आमटे यांनी कुष्ठरोग्यांवरील भेदभाव दूर करून त्यांना सन्मानाने जगण्याचा हक्क मिळवून दिला. त्यांनी आनंदवनची स्थापना करून केवळ उपचार नव्हे, तर सामाजिक व आर्थिक पुनर्वसनाची संधी दिली. दलित, आदिवासी आणि वंचित घटकांसाठी त्यांनी संविधानाने दिलेल्या न्याय व समतेसाठी लढे उभारले. त्यांच्या कार्यामुळे भारतीय संविधानातील सामाजिक न्यायाची मूल्ये प्रत्यक्षात उतरली
भारतीय संविधानात प्रत्येक नागरिकाला न्याय मिळावा, यासाठी ठोस तरतुदी केल्या आहेत. अनुच्छेद 14 ते 18 समानतेचा अधिकार देतात, तर अनुच्छेद 21 प्रत्येक व्यक्तीला सन्मानाने जगण्याचा हक्क प्रदान करतो. पण समाजातील वंचित आणि दुर्लक्षित लोक अनेकदा या अधिकारांपासून वंचित राहतात. बाबा आमटे यांनी या घटकांसाठी कार्य करून खऱ्या अर्थाने सामाजिक न्यायाची संकल्पना प्रत्यक्षात आणली.
त्यांनी कुष्ठरोग्यांना केवळ वैद्यकीय मदतच दिली नाही, तर त्यांना आत्मनिर्भर बनवण्यासाठी आनंदवनची स्थापना केली. याशिवाय त्यांनी नर्मदा बचाव आंदोलनासारख्या पर्यावरणीय न्यायासाठीच्या लढ्यांमध्येही महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांच्या कार्यामुळे सामाजिक न्याय ही केवळ एक संकल्पना न राहता, ती कृतीत साकारली गेली.
भारतीय संविधानातील अनुच्छेद 15 आणि 17 भेदभावास बंदी घालतात आणि अस्पृश्यतेला संपवण्याचे आश्वासन देतात. परंतु प्रत्यक्ष समाजात अद्यापही जात, धर्म आणि वर्गभेद दिसून येतात. बाबा आमटे यांनी हे भेद दूर करण्यासाठी आपले कार्य समर्पित केले.
आनंदवनमध्ये त्यांनी कुष्ठरोग्यांसोबत स्त्रिया, अपंग, आदिवासी आणि अन्य वंचित घटकांना समान हक्क आणि संधी दिल्या. श्रमदानाच्या तत्त्वावर आधारित समाजव्यवस्था निर्माण करून त्यांनी आर्थिक आणि सामाजिक समतेचा आदर्श उभा केला. त्यांच्या कार्यामुळे समाजातील दुर्बल घटकांना आत्मसन्मानाने जगण्याची संधी मिळाली.
संविधानाच्या अनुच्छेद 21 मध्ये सांगितल्याप्रमाणे, प्रत्येक नागरिकाला सन्मानाने जगण्याचा अधिकार आहे. पण समाजातील काही घटकांना या हक्कांचा उपभोग घेता येत नाही. बाबा आमटे यांनी अशा घटकांसाठी कार्य करून माणुसकीचे खरे मूल्य अधोरेखित केले.
त्यांनी स्वतःच्या शरीरावर कुष्ठरोगाचे प्रयोग करून या रोगाबद्दल समाजात असलेले गैरसमज दूर केले. आनंदवनमध्ये केवळ उपचार नव्हे, तर रोजगार, शिक्षण आणि आत्मनिर्भरता यांची संधी दिली. त्यांनी माणुसकी ही केवळ सहानुभूती न ठेवता कृतीतून व्यक्त केली. त्यांच्या कार्यामुळे संविधानातील माणुसकीचे तत्व प्रत्यक्षात उतरले.
बाबा आमटे यांच्या विचारांमधून युवक अनेक गोष्टी शिकू शकतात.
बाबा आमटे यांचे संपूर्ण जीवन हे भारतीय संविधानातील मूलभूत मूल्यांचे जिवंत उदाहरण आहे. त्यांनी सामाजिक न्याय, समता आणि माणुसकी या संकल्पनांना आपल्या कार्यातून मूर्त स्वरूप दिले. कुष्ठरोग्यांसाठी आनंदवनाची स्थापना असो, की नर्मदा बचाव आंदोलनातील सहभाग त्यांच्या प्रत्येक कार्यामध्ये संविधानिक तत्त्वांचे प्रतिबिंब दिसून येते.
त्यांनी न्यायासाठी संघर्ष करताना केवळ कायद्याचा आधार घेतला नाही, तर समाजातील दुर्बल घटकांना सशक्त करण्याचा प्रयत्न केला. त्यामुळेच ते फक्त सामाजिक कार्यकर्ते नव्हे, तर लोकशाहीच्या आधारभूत मूल्यांचे वाहक ठरले.
आजच्या काळातही बाबा आमटे यांच्या विचारांची गरज अधिक भासते. जातीभेद, आर्थिक विषमता आणि सामाजिक अन्याय अद्यापही आपल्या समाजात अस्तित्वात आहे. बाबा आमटे यांचा वारसा पुढे नेताना, प्रत्येक नागरिकाने सामाजिक उत्तरदायित्व स्वीकारून, एक समतावादी आणि न्यायसंगत समाज उभारण्यासाठी पुढाकार घ्यावा हीच त्यांच्या कार्याला खरी श्रद्धांजली ठरेल.
Adv. Abdul Mulla (Mob. No. 937 007 2022) is a seasoned legal professional with over 18 years of experience in advocacy, specializing in diverse areas of law, including Real Estate and Property Law, Matrimonial and Divorce Matters, Litigation and Dispute Resolution, and Will and Succession Planning. read more….
Copyright BlazeThemes. 2025
