Trending
रेडिओ हे प्रसारमाध्यमांचे एक प्रभावी आणि व्यापक साधन आहे, ज्याने जगभरातील कोट्यवधी लोकांपर्यंत माहिती, मनोरंजन आणि शिक्षण पोहोचवले आहे. आधुनिक डिजिटल युगात विविध नवीन माध्यमे उपलब्ध असली, तरीही रेडिओचे महत्त्व आजही कायम आहे.
रेडिओच्या या योगदानाला सन्मान देण्यासाठी जागतिक रेडिओ दिवस (World Radio Day) दरवर्षी १३ फेब्रुवारी रोजी साजरा केला जातो. युनेस्कोने २०११ मध्ये या दिवसाची स्थापना केली, आणि तेव्हापासून हा दिवस संपूर्ण जगभरात माध्यमस्वातंत्र्य, लोकशिक्षण आणि विविधतेच्या मूल्यांचे स्मरण करून साजरा केला जातो.
भारतीय इतिहासातही रेडिओने महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे स्वातंत्र्यपूर्व काळातील चळवळींपासून ते आजच्या कृषी, शिक्षण आणि आपत्ती व्यवस्थापनातील योगदानापर्यंत.
या लेखाचा उद्देश म्हणजे रेडिओ माध्यमांचे स्वातंत्र्य, त्यावरील कायदेशीर मर्यादा आणि जबाबदाऱ्या यांच्याबद्दल माहिती देणे होय.
रेडिओचा शोध हा संप्रेषणाच्या जगातील मोठी क्रांती मानली जाते. 1895 मध्ये गुग्लिएल्मो मार्कोनी यांनी वायरलेस कम्युनिकेशन यशस्वीरीत्या सिद्ध करून रेडिओच्या युगाची सुरुवात केली. त्याआधी जेम्स क्लार्क मॅक्सवेल यांनी विद्युतचुंबकीय लहरींचा सिद्धांत मांडला होता आणि हेनरिक हर्ट्झ यांनी त्या लहरींचे प्रयोगशाळेत अस्तित्व सिद्ध केले. मार्कोनीच्या शोधानंतर रेडिओ तंत्रज्ञानाचा वेगाने विकास झाला, आणि 1920 च्या दशकात पहिल्यांदा प्रसारण सेवांचा विस्तार झाला.
भारतामध्ये 1923 मध्ये पहिल्यांदा रेडिओ प्रसारण सुरू झाले, जे “इंडियन ब्रॉडकास्टिंग कंपनी” या खासगी संस्थेच्या माध्यमातून चालवले गेले. 1936 मध्ये भारत सरकारने ऑल इंडिया रेडिओ (AIR) सुरू केला, जो स्वातंत्र्यानंतर “आकाशवाणी“ म्हणून प्रसिद्ध झाला.
1957 मध्ये विविध भारती चॅनेल सुरू झाल्याने रेडिओ लोकप्रिय झाला. 1977 मध्ये एफ.एम. रेडिओची सुरुवात झाली, आणि 1999 नंतर खासगी एफ.एम. वाहिन्यांना परवानगी मिळाली.
आज इंटरनेट रेडिओ, पॉडकास्ट आणि डिजिटल रेडिओच्या माध्यमातून रेडिओ अधिक आधुनिक झाला असून, तो शिक्षण, माहिती आणि मनोरंजनाचे प्रभावी साधन म्हणून कायम आहे.
भारतीय संविधानाने अनुच्छेद 19(1)(अ) अंतर्गत प्रत्येक नागरिकाला अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा अधिकार दिला आहे, जो प्रसारमाध्यमांनाही लागू होतो. मात्र, अनुच्छेद 19(2) नुसार राष्ट्रीय सुरक्षा, सार्वजनिक सुव्यवस्था, नैतिकता आणि न्यायव्यवस्था यास बाधा येऊ नये यासाठी काही मर्यादा घालण्यात आल्या आहेत.
प्रसार भारती कायदा हा आकाशवाणी (All India Radio) आणि दूरदर्शन (Doordarshan) या राष्ट्रीय प्रसारण संस्थांना स्वायत्तता देण्यासाठी लागू करण्यात आला. या कायद्यामुळे प्रसारमाध्यमे स्वायत्त असली तरी त्यांना विशिष्ट नियमांचे पालन करावे लागते.
डिजिटल रेडिओ आणि ऑनलाइन स्ट्रीमिंगच्या युगात, माहिती तंत्रज्ञान कायदा, 2000 हे इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांच्या नियमनासाठी लागू करण्यात आले आहे. या अंतर्गत सायबर गुन्हेगारी रोखणे, डिजिटल माध्यमांवरील प्रसारण आणि नैतिकता राखणे यासंबंधी तरतुदी आहेत.
भारतीय संविधानाच्या कलम 19(1)(अ) नुसार प्रत्येक नागरिकाला अभिव्यक्तीचे स्वातंत्र्य आहे. यामध्ये प्रसारमाध्यमांचे स्वातंत्र्य देखील अंतर्भूत आहे, ज्यामुळे रेडिओ, दूरदर्शन आणि अन्य माध्यमांना माहिती प्रसारित करण्याचा अधिकार मिळतो. मात्र, हे स्वातंत्र्य संपूर्ण निर्बंधमुक्त नाही.
कलम 19(2) नुसार, राष्ट्रीय सुरक्षा, समाजातील शांतता, शिष्टाचार आणि न्यायसंस्थेच्या प्रतिष्ठेच्या रक्षणासाठी काही निर्बंध लागू केले जातात. त्यामुळे रेडिओ वाहिन्यांना माहिती प्रसारित करताना या मर्यादांचे पालन करावे लागते.
भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर आकाशवाणी (All India Radio – AIR) हे सरकारी माध्यम म्हणून कार्यरत राहिले. सरकारने प्रसारमाध्यमांवर नियंत्रण ठेवले होते, त्यामुळे रेडिओचे स्वतंत्र पत्रकारिता म्हणून अस्तित्व मर्यादित होते.
मात्र, 1990 च्या दशकात उदारीकरणानंतर खासगी एफ.एम. वाहिन्यांना परवानगी देण्यात आली. 1999 मध्ये भारत सरकारने एफ.एम. रेडिओच्या खासगीकरणास मान्यता दिली, त्यामुळे विविध खासगी एफ.एम. स्टेशन अस्तित्वात आले.
स्वतंत्र माध्यम म्हणून रेडिओची भूमिका महत्त्वाची आहे. विविध सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक विषयांवर चर्चा घडवून आणण्याचे सामर्थ्य या माध्यमात आहे.
मात्र, रेडिओ वाहिन्यांनी जबाबदारीने आणि सत्य माहितीच प्रसारित करणे आवश्यक असते. अपप्रचार, अफवा किंवा सामाजिक सलोखा बिघडवणारे प्रसारण करण्यास कायदेशीर निर्बंध आहेत.
रेडिओ हा समाजातील माहितीचा महत्त्वाचा स्रोत आहे. त्यामुळे त्यावर प्रसारित होणाऱ्या बातम्या आणि कार्यक्रम सत्य व तथ्यपूर्ण असणे आवश्यक आहे. चुकीची किंवा दिशाभूल करणारी माहिती समाजात संभ्रम निर्माण करू शकते. आपत्ती किंवा महामारीच्या वेळी अधिकृत आणि अचूक माहिती पोहोचवण्याची जबाबदारी रेडिओवर असते.
रेडिओ हा केवळ मनोरंजनाचे साधन नसून, तो सांस्कृतिक आणि सामाजिक प्रबोधनाचे प्रभावी माध्यम आहे. विविध भारतीसारख्या वाहिन्या संगीत, नाटक, कथा आणि लोककला सादर करून सांस्कृतिक वारसा जतन करतात. कम्युनिटी रेडिओच्या माध्यमातून स्थानिक भाषांमध्ये शेतकरी, महिलांसाठी उपयुक्त माहिती दिली जाते.
सध्या फेक न्यूज आणि दिशाभूल करणाऱ्या जाहिराती मोठ्या प्रमाणात प्रसारित होतात. त्यामुळे, रेडिओने सत्य माहितीच जनतेपर्यंत पोहोचवावी आणि फसवणूक करणाऱ्या जाहिरातींवर निर्बंध आणावेत. प्रसारण संहिता आणि नियमन संस्थांच्या नियमांचे पालन करूनच जाहिराती प्रसारित केल्या पाहिजेत.
रेडिओ प्रसारण करताना राष्ट्रीय सुरक्षा आणि सामाजिक शांततेची काळजी घेणे आवश्यक आहे. युद्ध, दंगली किंवा संवेदनशील माहिती प्रसारित करताना अधिकृत आणि जबाबदारीने वागण्याची गरज असते. समाजविघातक, जातीय तेढ वाढवणारे किंवा देशविरोधी संदेश प्रसारित करण्यास कायदेशीर बंदी आहे.
रेडिओने तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीसह स्वतःला नव्या रूपात सादर केले आहे. डिजिटल रेडिओ (DAB) आणि इंटरनेट रेडिओ यामुळे श्रोत्यांना उच्च दर्जाचा आवाज आणि अधिक पर्याय उपलब्ध होत आहेत. पॉडकास्ट आणि ऑनलाइन स्ट्रीमिंगमुळे मागणीनुसार (on-demand) कार्यक्रम ऐकण्याची सुविधा मिळत आहे.
कम्युनिटी रेडिओ ग्रामीण भागात महत्त्वाची भूमिका बजावत असून, शेती, आरोग्य, शिक्षण आणि स्थानिक माहिती पुरवण्याचे काम करतो. फेक न्यूजच्या वाढत्या धोक्यामुळे विश्वासार्ह आणि नैतिक पत्रकारिता गरजेची आहे.
कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या मदतीने श्रोत्यांसाठी वैयक्तिकृत अनुभव निर्माण करण्याकडे भर दिला जात आहे. डिजिटल तंत्रज्ञानामुळे रेडिओ अधिक परस्परसंवादी होत आहे. स्वातंत्र्य आणि जबाबदारीचे भान ठेवून विश्वासार्ह माहिती प्रसारित केल्यास रेडिओचे भविष्य उज्ज्वल राहील.
रेडिओ हे प्रभावी प्रसारमाध्यम असून ते समाजाच्या सूचना, शिक्षण आणि मनोरंजनाच्या गरजा पूर्ण करत असते. माध्यम स्वातंत्र्याच्या तत्त्वांवर आधारित असले तरी, त्याला कायदेशीर आणि नैतिक मर्यादा पाळाव्या लागतात.
सत्य, निष्पक्षता आणि जबाबदारी यांचा समतोल साधत प्रसारण करणे ही प्रत्येक रेडिओ वाहिनीची प्राथमिक जबाबदारी आहे. चुकीची किंवा दिशाभूल करणारी माहिती समाजात संभ्रम निर्माण करू शकते, म्हणूनच कायद्याच्या चौकटीत राहून कार्य करणे आवश्यक आहे.
डिजिटल युगात रेडिओ अधिक व्यापक आणि सहज उपलब्ध झाला आहे, त्यामुळे त्याच्या जबाबदाऱ्या देखील वाढल्या आहेत. माध्यम स्वातंत्र्य अबाधित ठेवत, कायद्यांचे पालन करून जबाबदार पत्रकारिता केली गेली, तरच रेडिओ प्रसारमाध्यम लोकशाहीला बळकटी देऊ शकेल आणि सामाजिक परिवर्तनात महत्त्वाची भूमिका बजावू शकेल.
Adv. Abdul Mulla (Mob. No. 937 007 2022) is a seasoned legal professional with over 18 years of experience in advocacy, specializing in diverse areas of law, including Real Estate and Property Law, Matrimonial and Divorce Matters, Litigation and Dispute Resolution, and Will and Succession Planning. read more….
Copyright BlazeThemes. 2025
