Trending
हिंदू वारसा अधिनियम, 1956 हा भारतातील हिंदू समाजामध्ये मालमत्तेच्या वारसावाटपाचे नियमन करणारा एक अत्यंत महत्त्वाचा कायदा आहे. मृत्यूनंतर कुटुंबातील सदस्यांमध्ये मालमत्ता कशा प्रकारे वाटली जाईल, याबाबतचा स्पष्ट मार्गदर्शक तत्त्वे हा कायदा प्रदान करतो. हा अधिनियम व्यक्तींच्या समान वारसाहक्कावर आधारित असून, मृत व्यक्ती मृत्यूपत्र न करता निधन झाल्यास वारसा कसा चालेल यासाठी योग्य रचना तयार करतो. मात्र, या अधिनियमातील अनेक तरतुदींवर विशेषतः लिंग समानता व वडिलोपार्जित मालमत्तेच्या वाटपाबाबत मोठ्या प्रमाणावर चर्चा झाली आहे.
हा अधिनियम विविध प्रकारच्या वारसदारांचे वर्गीकरण करतो आणि वडिलोपार्जित व स्वतः कमावलेल्या मालमत्तेतील फरक स्पष्ट करतो हे दोन्ही पुरुष व स्त्रियांवर लागू होतात.या लेखामध्ये हिंदू वारसा कायद्यानुसार पुरुषाच्या मृत्यूनंतर त्याच्या मालमत्तेचा हक्क कोणाला मिळतो यावर चर्चा केली आहे.
हा अधिनियम खालीलप्रमाणे दोन प्रकारच्या मालमत्तांमधील भेद स्पष्ट करतो:
वडिलोपार्जित मालमत्ता: चार पिढ्यांपर्यंत वडिलांपासून वारसाने मिळालेली मालमत्ता. प्रत्येक कुटुंबातील सहभागी वारसदार (coparceners)ला जन्मतः समान हिस्सा मिळतो.
स्वतः मिळवलेली मालमत्ता: एखाद्या व्यक्तीने स्वतःच्या प्रयत्नाने मिळवलेली मालमत्ता, जी ती व्यक्ती इच्छेनुसार वसीयत करून वाटू शकते.
हिंदू कायद्यानुसार सहभागी वारसदार (coparceners) म्हणजे हिंदू अविभक्त कुटुंबात (HUF) वडिलोपार्जित मालमत्तेवर जन्मतः हक्क असणारा कुटुंबातील सदस्य. हे सदस्य एका समान पूर्वजाच्या चार पिढ्यांमधील वंशज असतात.
महत्त्वाच्या वैशिष्ट्यांमध्ये समावेश आहे:
हा अधिनियम खालील व्यक्तींवर लागू होतो:
खालील व्यक्तींना हिंदू, बौद्ध, जैन किंवा शीख मानले जाते:
या अधिनियमाची अंमलबजावणी खालील प्रकरणांवर होत नाही:
कलम ८: पुरुषांच्या संपत्तीचा वारसा खालील क्रमाने होतो:
(a) प्रथम वर्गातील (Class I) वारसांना.
(b) जर प्रथम वर्गातील कोणी वारस नसेल, तर दुसऱ्या वर्गातील (Class II) वारसांना.
(c) जर हे दोन्ही नसतील, तर पितृकुळातील (agnates – पुरुष वंशातील) नातेवाईकांना.
(d) जर हे ही नसतील, तर मातृकुळातील (cognates – स्त्री वंशातील) नातेवाईकांना.
कलम ९:
कलम १०:
वाटपाचे तत्त्व:
कलम ११: दुसऱ्या वर्गातील एका गटात असलेल्या सर्व वारसांना संपत्ती समान प्रमाणात मिळते.
कलम १२: पितृकुळ व मातृकुळातील वारसांमध्ये प्राधान्य:
कलम १३: नाते संबधांची गणना:
वर्ग I वारस: मृत व्यक्तीचे सर्वात जवळचे नातेवाईक, त्यांना समान हक्काने मालमत्ता मिळते. यात समाविष्ट आहेत:
सुधारणेनंतर समाविष्ट वारस:
वर्ग II वारस: जर वर्ग I मधे कोणी वारस नसेल, तर खालील क्रमाने वर्ग II मधील वारस वारस होतात:
III. (1) मुलीच्या मुलाचा मुलगा, (2) मुलीच्या मुलाची मुलगी, (3) मुलीच्या मुलीचा मुलगा, (4) मुलीच्या मुलीची मुलगी.
VII. वडिलांचा भाऊ; वडिलांची बहीण.
VIII. आईचे वडील; आईची आई.
स्पष्टीकरण: या यादीत ‘भाऊ’ किंवा ‘बहीण’ म्हटले असले तरी ते केवळ एकसारख्या वडिलांद्वारे जोडलेले असल्याचे गृहित धरले जाते. म्हणजेच ‘uterine’ भाऊ-बहिणी यांचा समावेश नाही.
हिंदू वारसा कायद्यामुळे पुरुषाच्या मृत्यूनंतर त्याच्या मालमत्तेचा हक्क कोणाला मिळेल हे स्पष्टपणे ठरवले जाते. वर्ग १ मधील वारसदार पत्नी, मुलं, आई आणि मृत मुलांची संतती हे प्रथम हक्कदार असतात. त्यांच्या अभावात वर्ग २ मधील इतर नातेवाईकांना मालमत्ता मिळते.
२००५ च्या दुरुस्तीने मुलींनाही समान हक्क दिला गेल्यामुळे स्त्री-पुरुष समानतेचा पाया मजबूत झाला आहे. तरीही व्यवहारात काही अडचणी येऊ शकतात, त्यामुळे योग्य कायदेशीर सल्ला घेणे महत्त्वाचे आहे. अशा वेळी www.asmlegalservices.in किंवा www.lifeandlaw.in द्वारे सदर लेख लिहिणाऱ्या ॲड. अब्दुल मुल्ला यांचा सल्ला घेणे महत्वपूर्ण ठरू शकतो.
Adv. Abdul Mulla (Mob. No. 937 007 2022) is a seasoned legal professional with over 18 years of experience in advocacy, specializing in diverse areas of law, including Real Estate and Property Law, Matrimonial and Divorce Matters, Litigation and Dispute Resolution, and Will and Succession Planning. read more….
Copyright BlazeThemes. 2025
