Trending
जमिनीचा व्यवहार म्हणजे एक महत्त्वाची आर्थिक आणि कायदेशीर प्रक्रिया, जी खरेदीदार आणि विक्रेत्यांसाठी मोठ्या जबाबदारीची आहे. या व्यवहारामध्ये फसवणूक टाळण्यासाठी आणि आपले हक्क व अधिकारांचे रक्षण करण्यासाठी योग्य कागदपत्रांची माहिती असणे आवश्यक आहे. जमिनीच्या व्यवहारामध्ये जमिनीबाबतची कागदपत्रे ही फक्त व्यवहाराचा पुरावा नसून, ते कायदेशीर हक्क देखील ठरवतात. योग्य कागदपत्रांशिवाय व्यवहार केला तर भविष्यात वादविवाद किंवा मालमत्तेवर मालकी हक्काशी संबंधित समस्या निर्माण होऊ शकतात.
मालमत्तेच्या कायदेशीर दस्तऐवजांची ओळख घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे, कारण हे दस्तऐवज तुमच्या संपत्तीच्या कायदेशीर स्थितीची आणि मालकीची हमी देतात. या ब्लॉगमध्ये, आम्ही तुम्हाला हे दस्तऐवज काय आहेत, कधी तयार करावेत, आणि त्यांचे कायदेशीर महत्त्व काय आहे ? याबद्दल माहिती देणार आहोत.
मालमत्तेच्या कायदेशीर दस्तऐवजांमध्ये प्रमुख कागदपत्रे समाविष्ट असतात, जसे:
जमिनीच्या व्यवहारामध्ये मालकीसंबंधी कागदपत्रे अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. या कागदपत्रांद्वारे मालकी हक्काचा कायदेशीर पुरावा प्राप्त होतो. त्यांचा तपशील पुढीलप्रमाणे –
७/१२ उतारा (7/12 extract) हा ग्रामीण व शहरी भागातील जमिनीच्या व्यवहारांसाठी अत्यावश्यक आणि प्राथमिक कागदपत्रांपैकी एक महत्त्वाचा दस्तऐवज आहे. महाराष्ट्रात प्रामुख्याने वापरला जाणारा हा दस्तऐवज जमिनीच्या मालकी हक्काचा पुरावा आणि जमीनविषयक महत्त्वपूर्ण माहिती प्रदान करणारा आहे.
७/१२ उतारा हा दोन प्रकारच्या रकान्यांमध्ये विभागलेला असतो:
७/१२ उताऱ्यामध्ये जमिनीच्या मालकाचे नाव आणि हक्काची स्थिती, जमिनीचे मोजमाप हेक्टर, आर किंवा चौ.मी. मध्ये, जमिन ही शेतजमीन, बिगरशेती जमीन किंवा अनुदानित प्रकाराची, जमिनीवरील इतर हक्क जसे की कर्ज, वाद, किंवा इतर कोणतेही बंधन, जमिनीमधून घेत असलेली पीक पद्धती आणि जमिनीवर घेतल्या जाणाऱ्या पिकांची नोंद, पाण्याचा स्रोत: विहीर, नदी किंवा अन्य सिंचन सुविधा या प्रकाराची माहिती नोंदवलेली असते.
७/१२ उतारा दस्तऐवज जमीन कोणाच्या मालकीची आहे हे अधिकृतपणे सिद्ध करतो. जमिनीवरील कोणत्याही वाद किंवा बंधनांची नोंद असल्यास ती स्पष्ट होते. जमिनीच्या विक्री किंवा हस्तांतरणादरम्यान ७/१२ उतारा महत्त्वाचा पुरावा म्हणून काम करतो. शेतीसंबंधित कर्ज घेण्यासाठी ७/१२ आवश्यक असतो. भविष्यातील वाद टाळण्यासाठी व्यवहारापूर्वी ७/१२ उताऱ्यातील नोंदी तपासल्यामुळे होणारी फसवणूक टाळता येते.
सर्वसाधारणपणे ७/१२ उतारा हा जमिनीची मालकी, भोगवटा, कब्जा, हिस्सा, जमीन महसूल, खंड, कुळे, पिके, हंगाम, क्षेत्र, इतर अधिकार, महसूल कारवाई, दिवाणी न्यायालयात दाव्याचे कामी, शेतजमिनीची कब्जेवहिवाट शाबीत करणेकरीता, बँका, पतसंस्था, शासकीय वित्तीय संस्था, सोसायट्या वगैरे अर्थपुरवठा करणाऱ्या संस्थाकडून अर्थपुरवठा करून घेणे, शासकीय योजनांचा लाभ, रहिवासी, जातीचा दाखला, उत्पन्न दाखला वगैरे प्राप्त करणे या सर्व प्रयोजनासाठी आवश्यक असतो.
महाराष्ट्र सरकारच्या महसूल विभागाच्या https://digitalsatbara.mahabhumi.gov.in/dslr द्वारे ऑनलाइन ७/१२ उतारा मिळवता येतो किंवा स्थानिक तलाठी कार्यालयांमधून देखील हा दस्तऐवज मिळतो.
गाव नमुना ८अ उतारा (8A Extract) हा एक अत्यंत महत्त्वाचा कागद आहे जो महाराष्ट्र राज्यातील ग्रामीण जमिनीवर असलेल्या महसूल संबंधित माहितीचा पुरावा प्रदान करतो. या उताऱ्यात जमिनीच्या मालकी आणि तिच्या महसूल स्थितीविषयी तपशीलवार माहिती दिली जाते.
८अ उताऱ्यात जमिनीच्या मालकाचे नाव, तसेच त्या जमिनीवर त्याचा कायदेशीर हक्क असल्याचे दाखवले जाते. यामध्ये अनेक कुटुंबातील सदस्यांचे किंवा सहकारी शेतकऱ्यांचे नावे असू शकते. गाव, तालुका तसेच जमिनीचे क्षेत्रफळ हेक्टर किंवा अन्य प्रमाणांमध्ये दिले जाते. हे क्षेत्रफळ प्रत्यक्ष मापाच्या आधारे नोंदवले जाते. काही वेळा ८अ उताऱ्यात दुसऱ्या व्यक्तींचे हक्क देखील नोंदवले जातात, जसे की भूसंपादनाचे अधिकार किंवा वापराचा अधिकार.
सर्वसाधारणपणे एखाद्या खातेदाराचे नावे एकूण किती जमीन आहे, त्याचे गट नंबर, क्षेत्र आणि आकारणी यांचा स्पष्ट उल्लेख या नमुना क्रमांकामध्ये असतो. जमीन कमी झाल्यास कमी शेरा मारला जातो, तारवाढ झाली असल्यास ती मिळवली जाते.
मालकी हक्काची सिद्धता: ८अ उतारा जमिनीच्या मालकी हक्काचा पुरावा असतो, जो कोणत्या व्यक्तीचा हक्क त्या जमिनीवर आहे हे दाखवतो, तसेच एकाच मालकाची वेगवेगळ्या गटात असलेली एकूण जमीन कळते. जमिनीची खरेदी विक्री करत असताना जमीन घेणाऱ्याला माणसाला ती जमीन नक्की कुणाच्या नावावर आहे याची माहिती मिळते. त्यामुळे फसवणुकीला आळा बसू शकतो.
महसूल आणि कर तपासणी: यामध्ये जमिनीवरील करांची स्थिती तपासता येते, आणि कर्ज किंवा इतर वित्तीय जबाबदाऱ्या असलेल्या जमिनीची माहिती मिळवता येते. प्रशासनाला कर गोळा करण्यासाठी उपयुक्त आहे.
व्यापार, कर्ज, आणि इतर कायदेशीर बाबी: खरेदी-विक्री करार, कर्ज घेताना, किंवा इतर कायदेशीर कार्यवाही करताना ८अ उतारा महत्त्वाचे कागदपत्र ठरतो.
या खाते उताऱ्याचे वैशिष्टय म्हणजे यात लागवडीखालील जमिनीचा उल्लेख असतो. पोटखराबाची नोंद यात केली जात नाही. गाव नमुना ८ अ यात असलेला खाते क्रमांक संबंधित ७/१२ उताऱ्यावर प्रदर्शित केला जातो.
८अ उतारा कसा मिळवायचा?
महाराष्ट्र सरकारच्या महसूल विभागाच्या https://digitalsatbara.mahabhumi.gov.in/dslr द्वारे ऑनलाइन ८ अ उतारा मिळवता येतो किंवा स्थानिक तलाठी कार्यालयांमधून देखील हा दस्तऐवज मिळतो.
फेरफार म्हणजे बदल होय. एकाची नोंद कमी होऊन दुसऱ्याची नोंद अधिकार अभिलेखात फेरफारद्वारे नोंद केली जाते. उदाहरणार्थ, विक्री, दान, गहाण, किंवा इतर कारणांमुळे जमिनीच्या मालकीत बदल झाल्यास त्याची नोंद फेरफार नोंदीत केली जाते. फेरफाराची नोंदवही प्रधान असते. बाकीच्या नोंदवह्या उमा दुय्यम किंवा सहायक असतात.
फेरफार नोंद वही ही निरंतर व नियमित ठेवली जाते. अधिकार अभिलेख जगतात त्यास विशेष महत्व असते. गाव नमुना क्रमांक ६ म्हणजे फेरफाराची नोंदवही आणि त्याचे ६ अ – विवादग्रस्त प्रकरणांची नोंदवही, ६ ब – विलंब शुल्कांची नोंदवही, ६ क – वारसा प्रकरणांची नोंदवही, ६ ड – नवीन पोटविभाग / उपविभाग / पोटहिस्से नोंदवही असे वर्ग पडतात.
महत्त्व :
प्रॉपर्टी कार्ड हा शहरी किंवा नगरपालिकेतील जमिनीच्या मालकीचा कायदेशीर पुरावा असलेला एक महत्त्वाचा कागदपत्र आहे. हे कागदपत्र शहरी भागात आणि ज्या गावामध्ये सिटीसर्व्हे झालेला आहे त्या ठिकाणचा मालकी हक्क सिद्ध करण्यासाठी आणि जमिनीशी संबंधित सर्व कायदेशीर बाबी तपासण्यासाठी वापरला जातो.
गाव / पेठ (Location) जमिनीचे स्थान, पत्ता, आणि त्याचा संदर्भ देणारे कोणतेही स्थानिक तपशील यामध्ये समाविष्ट असतो. प्रॉपर्टी कार्ड मध्ये जमिनीच्या मालकाचे नाव नमूद असते. तसेच सर्व संबंधित व्यक्तींची नोंद असू शकते, ज्यांचे त्या मालमत्तेवर हक्क आहेत. प्रॉपर्टीकार्ड मध्ये त्या जमिनीचा नगर भूमापन क्रमांक, प्लॉट नंबर व जमिनीचे क्षेत्रफळ नमूद असते.
धारणाधिकार (Type of Land): यामध्ये मिळकत कोणत्या धारणाधिकार प्रकारात येते त्याची माहिती नमूद केलेली असते. उदाहरणार्थ ब धारणाधिकार – शासनाचे भाडे पट्टयान्वये भाडे भरत असलेली जमीन, ब १ धारणाधिकार – जमीन महसूल नियम १९२१ चे नियम ४२/४३ अन्वये शासनाने प्रदान केलेली जमीन, क धारणाधिकार – बिनशेती साऱ्यास पात्र जमिनी.
संपत्तीवर असलेले कोणतेही दावे, बंधन, कर्ज, किंवा न्यायालयीन प्रकरण असल्यास त्याची माहिती असते. हे कागदपत्र जमीन खरेदी किंवा विक्री करतांना महत्त्वाचे ठरते. जमिनीवरील कोणतेही महसूल कर, त्याची स्थिती आणि त्यावरील थकबाकी बद्दल माहिती यामध्ये दिली जाते
प्रॉपर्टीकार्ड जमीनीच्या मालकीचा कायदेशीर पुरावा असतो. प्रॉपर्टीकार्ड हे विक्री करार, हक्क हस्तांतरण, किंवा कर्ज घेण्यासाठी महत्त्वाचे कागदपत्र म्हणून कार्य करते. यामध्ये जमिनीवरील कोणतीही थकबाकी, कर, कर्ज किंवा इतर कायदेशीर माहिती दिली जाते. प्रॉपर्टी कार्ड विक्री आणि खरेदी प्रक्रियेत अत्यंत महत्त्वाचे कागदपत्र आहे. जमीन खरेदी करताना या कागदाच्या माध्यमातून जमिनीवर कोणतेही दावे किंवा बोजा अगर जप्ती आदेश आहेत का हे तपासता येते. त्यामध्ये दिलेल्या माहितीच्या आधारे जमिनीच्या बाजार मूल्याचा अंदाज घेतला जातो.
महाराष्ट्र सरकारच्या महसूल विभागाच्या https://digitalsatbara.mahabhumi.gov.in/dslr द्वारे ऑनलाइन प्रॉपर्टीकार्ड मिळवता येतो किंवा स्थानिक नगर भूमापन कार्यालयांमधून देखील हा दस्तऐवज मिळतो.
सूची (Index) एक प्रकारचा कागदपत्र आहे जो प्राधिकृत नोंदणी कार्यालयामध्ये मालमत्ता संबंधित माहिती आणि त्याचे हक्क व मालकी दाखविण्यासाठी तयार केला जातो. सूचकांक ही एक महत्त्वाची नोंदी असते, जी जमिनीच्या मालकीचे सत्यापन करण्यासाठी वापरली जाते.
सूची हा कायदेशीर दस्तऐवज म्हणून मान्य केला जातो आणि त्याच्या सहाय्याने मालमत्तेच्या मालकी अधिकाराचा आणि तिच्या कायदेशीर स्थितीचा पुरावा दिला जातो. मालमत्तेच्या विक्रीमध्ये सहभागी असलेल्या पक्षांच्या नावांची आद्याक्षरे राखण्यासाठी इंडेक्स 1 दस्तऐवज तयार केला जातो. मालमत्तेशी संबंधित इच्छापत्र असते तेव्हा इंडेक्स 3 दस्तऐवज तयार केला जातो, तर इंडेक्स 4 मालमत्तेशी संबंधित सर्व सहाय्यक दस्तऐवजांची यादी करतो.
नोंदणी अधिनियम 1908 च्या कलम 55 नुसार, इंडेक्स II (सूची II) किंवा इंडेक्स 2 हे एक कायदेशीर प्रमाणपत्र आहे ज्यामध्ये नोंदीसाठी दुय्यम निबंधकाचे कार्यालय (SRO) येथे सबमिट केलेल्या आवश्यक कागदपत्रांसह मालमत्ता नोंदणीचे सर्व तपशील नमूद केले आहे. इंडेक्स कॉपी ही मालकी प्रस्थापित करणारा आणि मालमत्तेची पुढील विक्री करण्यासाठी मालकाला पात्र बनवणारा एक आवश्यक दस्तऐवज आहे. मालमत्ता हस्तांतरण कायदा, 1882 अनुसार स्थावर मालमत्तेच्या हस्तांतरणाची पूर्णता दर्शवण्यासाठी विक्री/हस्तांतरण/कर्ज/गहाण ठेवण्याच्या वेळी याचा वापर केला जातो.
काय समाविष्ट असते?
इंडेक्स II दस्तऐवजामध्ये मालमत्तेच्या व्यवहाराचे तपशील, खरेदीदार व विक्रेता आणि मालमत्तेची किंमत, इतर गोष्टी असतात. इंडेक्स II दस्तऐवज मालमत्ता हस्तांतरण नोंदणीकृत असल्याचा पुरावा आहे. इंडेक्स 2 प्रमाणपत्र नोंदणी महानिरीक्षक व मुद्रांक नियंत्रक (IGRS) विभागाकडून ऑनलाइन किंवा ऑफलाइन उपलब्ध आहे.
असेसमेंट उतारा हा एक महत्त्वाचा दस्तऐवज आहे जो संपत्तीवरील कराच्या (Property Tax) निर्धारणाचा तपशील प्रदान करतो.
मालमत्तेचा तपशील: मालमत्तेचा प्रकार (जमीन, इमारत, इ.)., मालमत्तेचे क्षेत्रफळ (आकार), त्यावर शासनाद्वारे आकारण्यात आलेला कर आणि मालमत्तेची स्थिती (उदाहरणार्थ, बांधकाम किंवा रिकामी जमीन) याची माहिती नमूद केलेली असते.
मालकी हक्काचा तपशील: मालमत्तेच्या मालकाचे नाव, पत्ता, आणि संबंधित इतर वैयक्तिक माहिती.
कर निर्धारण: त्या मालमत्तेवर लागू केलेला संपत्ती कर (Property Tax) व कराची रक्कम आणि ती कशी आकारली जात आहे याचा तपशील.
कराच्या वर्गीकरणाचे तपशील: मालमत्तेचा उपयोग (रहिवासी, वाणिज्य, व्यावसायिक, कृषी, इ.) आणि त्यानुसार कराचे वर्गीकरण.
भविष्यातील कर वसुलीची माहिती: कर कसा वसूल केला जाईल (वार्षिक किंवा अन्य पद्धतीने) व कर भरण्याची तारीख आणि रक्कम.
महसूल विभागाचा तपशील: आकलन उताऱ्यावर संबंधित प्राधिकरणाचे शिक्के आणि स्वाक्षऱ्या असतात, जे त्याची अधिकृतता दर्शवितात.
कर निर्धारण आणि वसुली: असेसमेंट उतारा म्हणजे संपत्तीच्या कराच्या मूल्यांकनाची आणि वसुलीची अधिकृत नोंद. यामुळे कराची वसुली सुसंगत आणि योग्य पद्धतीने केली जाऊ शकते.
कायदेशीर प्रमाणपत्र: असेसमेंट उतारा एक प्रकारे संपत्तीच्या मालकीचे आणि त्या मालमत्तेवर लागणाऱ्या कराचे प्रमाणपत्र असते. याचा उपयोग कायदेशीर कार्यवाहीत होऊ शकतो.
मालमत्तेच्या मूल्यांकनासाठी: मालमत्तेची विक्री, खरेदी, किंवा गहाण घेण्यासाठी असेसमेंट उताऱ्यातील माहिती महत्वाची ठरते. त्यावरून मालमत्तेचे मूल्य आणि कर निर्धारित केले जाते.
स्थानिक प्राधिकरणाशी संबंध: स्थानिक नगरपालिका किंवा पंचायत समितीकडून कर निर्धारण आणि इतर संबंधित कागदपत्रांची माहिती मिळवण्यासाठी असेसमेंट उतारा आवश्यक आहे.
बांधकाम प्रक्रियेतील कागदपत्रे अत्यंत महत्त्वाची असतात कारण ती बांधकामाच्या कायदेशीरता, गुणवत्ता आणि सुरक्षा सुनिश्चित करतात. प्रत्येक कागदपत्राचा एक विशिष्ट उद्देश असतो आणि संबंधित प्राधिकरणांच्या अनुमतीने बांधकामाची प्रक्रिया सुरू, पूर्ण आणि अंतिम केली जाते.
प्रारंभ प्रमाणपत्र हा एक सरकारी दस्तऐवज आहे जो स्थानिक प्राधिकरण (नगरपालिका, नगरपंचायत, इत्यादी) द्वारे जारी केला जातो. बांधकाम सुरू करण्यासाठी संबंधित प्राधिकरणाने परवानगी दिली आहे असे हे सुनिश्चित करते
काय समाविष्ट असते?
महत्त्व:
प्रारंभ प्रमाणपत्र न मिळाल्यास, बांधकाम कायदेशीर मानले जात नाही आणि भविष्यात कायदेशीर अडचणी निर्माण होऊ शकतात. या प्रमाणपत्रामुळे बांधकाम प्रक्रिया अधिक पारदर्शक आणि सुरक्षित बनते.
मंजूर नकाशा म्हणजे बांधकामाच्या आराखड्याची अधिकृत मान्यता. संबंधित स्थानिक प्राधिकरण (नगरपालिका, पं.स. इत्यादी) कडून मंजूरी मिळवलेला नकाशा, ज्यात इमारतीचा आकार, रचना, उंची, पार्किंग, पाणीपुरवठा, वीज कनेक्शन आणि इतर सुविधा निश्चित केलेल्या असतात.
काय समाविष्ट असते?
महत्त्व:
मंजूर नकाशा सुनिश्चित करतो की बांधकाम नियमानुसार आणि सुरक्षित पद्धतीने सुरू होईल. यामुळे भविष्यात संरचनात्मक बदल किंवा अनधिकृत बांधकाम होण्याची शक्यता कमी होते. तो कायदेशीर आधार म्हणून काम करतो आणि इमारतीला स्थायिक करण्यात मदत करतो.
परिपूर्ती प्रमाणपत्र हे एक अधिकृत कागदपत्र आहे जे बांधकाम पूर्ण झाल्यानंतर संबंधित प्राधिकरण (नगरपालिका, पं.स. इत्यादी) कडून जारी केले जाते. यामध्ये दाखवले जाते की बांधकाम नियमानुसार पूर्ण झाले आहे आणि सर्व कायदेशीर अटींचे पालन केले गेले आहे.
काय समाविष्ट असते?
महत्त्व:
परिपूर्ती प्रमाणपत्र हे महत्त्वाचे आहे कारण याच्या आधारे बांधकामाला कायदेशीर मान्यता मिळते. यामुळे, इमारतीला पाणी, वीज, गॅस, कचरा व्यवस्थापन यासारख्या मुलभूत सुविधा मिळवता येतात. याशिवाय, पूर्णता प्रमाणपत्र न मिळाल्यास घराच्या विक्री, भाडेपट्टा, इन्शुरन्स इत्यादी प्रक्रियांमध्ये अडचणी निर्माण होऊ शकतात.
मालमत्तेशी संबंधित करांशी संबंधित कागदपत्रे महत्त्वाची असतात, कारण त्या कागदपत्रांद्वारे आपल्याला मालमत्तेवर कोणते कर लागू आहेत आणि त्या करांचा भुगतान केल्याचा पुरावा मिळतो. या कागदपत्रांचा उपयोग मुख्यतः मालमत्ता व्यवहारांमध्ये, म्युटेशन प्रक्रियेत, किंवा इतर कायदेशीर प्रक्रिया आणि देयके करणे यामध्ये होतो. खालील कागदपत्रे करांशी संबंधित आहेत:
मालमत्तेच्या दस्तऐवजांची तयारी व नोंदणी विविध टप्प्यांवर केली जाते:
अशाप्रकारे या सर्व कागदपत्रांची ही वैशिष्ट्ये आहेत तसेच कोणेतेही मालमत्तेचे व्यवहार करत असताना त्यांची माहिती असणे गरजेचे आहे आशा आहे की या माहितीमुळे तुमच्या मालमत्तेच्या कायदेशीर दस्तऐवजांची ओळख सुस्पष्ट झाली असेल. याबद्दल अधिक माहिती हवी असल्यास, कृपया प्रॉपर्टी विषयक तज्ञ वकीलांचा आपल्या जमिनीची कागदपत्रे दाखवून सल्ला घ्या व आपल्या कायदेशीर हक्क व अधिकारांचे रक्षण करा
Adv. Abdul Mulla (Mob. No. 937 007 2022) is a seasoned legal professional with over 18 years of experience in advocacy, specializing in diverse areas of law, including Real Estate and Property Law, Matrimonial and Divorce Matters, Litigation and Dispute Resolution, and Will and Succession Planning. read more….
Copyright BlazeThemes. 2025
Very important and useful information…👍
अतिशय छान आणि माहितीपूर्ण लेख आहे.
Very useful