मृत्युपत्र हा कोणत्याही व्यक्तीच्या जीवनातील महत्त्वाचा दस्तऐवज आहे, कारण तो मृत्यूनंतर संपत्तीचे वितरण कसे होईल हे स्पष्ट करतो. योग्य मृत्युपत्र तयार केल्यास आपल्या कुटुंबातील सदस्यांना मालमत्तेच्या वाटपावरून उद्भवणाऱ्या कायदेशीर अडचणी आणि वाद टाळता येतात. परंतु, अनेक लोक मृत्युपत्र तयार करताना महत्त्वाच्या बाबींकडे दुर्लक्ष करतात, ज्यामुळे त्यांच्या इच्छेनुसार संपत्तीचे विभाजन न होता वारसांमध्ये संघर्ष निर्माण होतो. काही वेळा चुकीच्या किंवा अपूर्ण मृत्युपत्रामुळे ते कायदेशीरदृष्ट्या अवैध ठरते आणि नंतर वारसांना न्यायालयाच्या गुंतागुंतीची प्रक्रिया सहन कराव्या लागतात.

या लेखचा उद्देश म्हणजे मृत्युपत्र तयार करताना होणाऱ्या मोठ्या चुका ओळखून त्या कशा टाळता येतील हे सांगणे. योग्य मृत्युपत्र तयार केल्यास आपल्या कुटुंबाचे भविष्य सुरक्षित होऊ शकते आणि अनावश्यक वाद टाळता येतात. 

मृत्युपत्र म्हणजे काय? (Meaning of Will )

मृत्युपत्र हा एक कायदेशीर दस्तऐवज आहे, ज्याद्वारे व्यक्ती आपल्या मृत्यूनंतर तिच्या संपत्तीचे वाटप कसे व्हावे याबाबत आपली इच्छा स्पष्ट करते. हा दस्तऐवज मृत्यूनंतर वारसांना संपत्तीच्या हक्कांबाबत कोणताही वाद होऊ नये म्हणून तयार केला जातो. मृत्युपत्रामध्ये व्यक्ती कोणाला, किती आणि कोणत्या अटींवर संपत्ती द्यायची हे ठरवू शकते.

भारतीय वारसा कायदा, 1925 (Indian Succession Act, 1925) नुसार, वैध मृत्युपत्र असण्यासाठी ते लिखित असावे, त्यावर मृत्युपत्रकर्त्याची स्वाक्षरी असावी आणि किमान दोन साक्षीदारांनी ते साक्षीदार म्हणून मान्य केले पाहिजे. मृत्युपत्र नसेल किंवा ते अवैध ठरले तर संपत्तीचे वाटप कायद्यानुसार म्हणजेच वारसाहक्कानुसार होते. हे वाटप काही वेळा मृत्युपत्रकर्त्याच्या इच्छेप्रमाणे नसेल, त्यामुळे योग्य मृत्युपत्र तयार करणे गरजेचे आहे.

मृत्युपत्र तयार करताना टाळावयाच्या ५ मोठ्या चुका (5 Major Mistakes to Avoid While Making a Will)

1. मृत्युपत्र लिखित स्वरूपात नसणे ( Will Not in Written Form)

मृत्युपत्र हा कायदेशीर दस्तऐवज आहे, आणि तो लिखित स्वरूपात असणे अत्यावश्यक आहे. अनेक लोक तोंडी स्वरूपात आपली संपत्ती कोणाला द्यायची आहे याबद्दल सूचना देतात, पण कायद्याने अशा तोंडी मृत्युपत्राला सहसा वैध मानले जात नाही.

तोंडी मृत्युपत्र का वैध धरले जात नाही?

• तोंडी मृत्युपत्राच्या बाबतीत पुरावे सिद्ध करणे कठीण होते.
• कोणत्या परिस्थितीत मृत्युपत्र सांगितले गेले हे स्पष्ट करणे कठीण असते.
• वारसांमध्ये मतभेद होण्याची शक्यता जास्त असते, कारण प्रत्येक जण वेगवेगळी माहिती देऊ शकतो.
• कायदेशीर मान्यता मिळवण्यासाठी मृत्युपत्र साक्षीदारांनी सत्यापित करणे आवश्यक असते, जे तोंडी मृत्युपत्रात शक्य नाही.

अपवादात्मक परिस्थिती:

काही विशिष्ट परिस्थितींमध्ये तोंडी मृत्युपत्र वैध ठरू शकते, जसे की –

• सैनिक किंवा नौदल कर्मचारी युद्धाच्या परिस्थितीत असताना त्यांनी तोंडी मृत्युपत्र केले तर काही प्रकरणांमध्ये ते ग्राह्य धरले जाते.
• पण हे देखील न्यायालयाच्या परीक्षणाखाली येते आणि पुराव्यांअभावी हे नाकारले जाऊ शकते.

लिखित मृत्युपत्र का आवश्यक आहे?

• स्पष्टता आणि अचूकता: लिखित मृत्युपत्रामुळे कोणताही संभ्रम राहात नाही आणि वारसांमध्ये वाद होत नाहीत.
• कायदेशीर वैधता: मृत्युपत्रावर मृत्युपत्रकर्त्याची स्वाक्षरी आणि दोन साक्षीदारांच्या सह्या असणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे ते अधिक विश्वासार्ह ठरते.
• पुरावा: लिखित मृत्युपत्र नोंदणीकृत केल्यास ते न्यायालयात अधिक विश्वासार्ह मानले जाते.

2. योग्य साक्षीदारांचा अभाव ( Lack of Proper Witnesses)

मृत्युपत्राची वैधता आणि त्यावरचे निर्णय इतर कायदेशीर प्रक्रियेसाठी महत्त्वाचे ठरतात, आणि यासाठी साक्षीदारांची निवड योग्य पद्धतीने करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. काही लोक, कुटुंबातील सदस्य किंवा जवळच्या नातेवाईकांना साक्षीदार म्हणून ठेवतात, परंतु कायद्यानुसार यामुळे गंभीर समस्या निर्माण होऊ शकतात.

साक्षीदारांच्या अयोग्य निवडीचे परिणाम:

1. कुटुंबीयांचा समावेश: वारसदार किंवा त्यांचे जवळचे नातेवाईक साक्षीदार म्हणून ठेवणे चुकीचे ठरते. यामुळे मृत्युपत्राच्या वैधतेवर शंका निर्माण होऊ शकते.
2. अवयस्क किंवा मानसिकदृष्ट्या असमर्थ व्यक्ती: अशा व्यक्तींना साक्षीदार म्हणून स्वीकारता येत नाही. त्यांच्या सह्या कायदेशीरदृष्ट्या शंकेखाली असू शकतात.
3. साक्षीदारांच्या सहीची अडचण: साक्षीदारांनी मृत्युपत्रकर्त्याच्या समोर आणि त्याच्या उपस्थितीत सही केली पाहिजे. अन्यथा, त्यावरून पुढे कायदेशीर वाद निर्माण होऊ शकतात.

साक्षीदार निवडण्याचे काही महत्त्वाचे टोक:

• विश्वासार्हता: साक्षीदार विश्वासार्ह असावा, ज्यामुळे मृत्युपत्र कायदेशीरदृष्ट्या सुरक्षित राहील.
• शक्ती आणि तत्परता: साक्षीदारांनी न्यायालयीन प्रक्रियेत सहाय्य करण्याची तयारी असावी.

वय आणि मानसिक क्षमता: साक्षीदार हा १८ वर्षांपेक्षा मोठा व मानसिकदृष्ट्या सक्षम असावा.

3. मालमत्तेचे अस्पष्ट विवरण देणे ( Giving Ambiguous Property Details)

मृत्युपत्रात संपत्तीचे स्पष्ट आणि तपशीलवार विवरण देणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. जर संपत्तीची वर्णन अस्पष्ट असेल, तर वारसांमध्ये वाद निर्माण होऊ शकतात.

धोके:

1. विरोधी व्याख्या: “माझ्या मुलांना” अशी सामान्य वचनामुळे, भाऊ-बहिणींमध्ये हक्कांवर वाद होऊ शकतात.
2. मालमत्तेचा अभाव: संपत्तीचे प्रकार (जसे घर, जमीन, बँक खाते) स्पष्ट करणे आवश्यक आहे.
3. विभागणीचा अभाव: संपत्तीची योग्य विभागणी न केल्यास, कोणाला किती मिळावे हे ठरवणे कठीण होऊ शकते.

सल्ला:

1. प्रत्येक मालमत्तेचे स्पष्ट विवरण करा (जमीन, घर, बँक खाते).
2. वाटपाची विभागणी ठरवून स्पष्टपणे लिहा.
3. विशेष वस्तू (गहना, कला कार्य) चा तपशील द्या.

कायदेशीर सल्ला घ्या. अशा वेळी www.asmlegalservices.in,  www.easywillindia.com  आणि www.lifeandlaw.in द्वारे सदर लेख लिहिणाऱ्या ॲड. अब्दुल मुल्ला यांचा सल्ला घेऊ शकता

4. वारसदारांचा योग्य उल्लेख न करणे ( Not Mentioning the Correct Heirs)

मृत्युपत्रात वारसदारांचे योग्य आणि स्पष्ट उल्लेख करणे आवश्यक आहे. जर वारसदारांची ओळख अस्पष्ट असेल, तर वाद निर्माण होऊ शकतात आणि कायद्याने हक्कांची गडबड होऊ शकते.

प्रमुख परिणाम:

1. वादग्रस्त अधिकार: “माझ्या मुलांना” असे सामान्यपणे लिहिणे, मुलांमध्ये वाद निर्माण करू शकते.
2. अयोग्य व्यक्तीचा दावा: योग्य ओळख न केल्यास, अन्य व्यक्तींनी संपत्तीवर दावा केला तरी त्यांना ते मिळू शकते.
3. कायद्याच्या अडचणी: जर वारसदारांची नावे, नाते आणि हक्क स्पष्टपणे दिली न गेली, तर मृत्युपत्र कायदेशीरदृष्ट्या कमजोर होऊ शकते.

         सल्ला: वारसदारांचे पूर्ण नावे, नाते आणि वाटपाची प्रमाणपत्रे स्पष्टपणे नमूद करा, ज्यामुळे कायदेशीरदृष्ट्या कोणतेही वाद होणार नाहीत.

5. मृत्युपत्र नोंदणी न करणे (Not Registering the Will)

मृत्युपत्र तयार करताना त्याची नोंदणी करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. जरी भारतीय कायद्यानुसार नोंदणी अनिवार्य नाही तरी नोंदणीकृत मृत्युपत्र अधिक विश्वासार्ह आणि कायद्याने सुरक्षित असते. नोंदणी केल्याने मृत्युपत्राची खरेदी व प्रामाणिकता सिद्ध होऊ शकते, तसेच वारसांमध्ये वाद कमी होऊ शकतात.

नोंदणीचे फायदे:

1. विश्वसनीयता: नोंदणीकृत मृत्युपत्र अधिक विश्वासार्ह असते, आणि न्यायालयात त्याची प्रमाणिकता अधिक सहज सिद्ध करता येते.
2. कायदेशीर सुरक्षा: नोंदणी केल्याने मृत्युपत्राचा कायद्याने संरक्षण होतो, ज्यामुळे भविष्यात ते चुकीचे किंवा फसवणूक म्हणून समजले जाण्याची शक्यता कमी होते.
3. विवाद टाळणे: उपजिवीत वारसांमध्ये संपत्तीच्या वाटपावर वाद होऊ नये यासाठी नोंदणीकृत मृत्युपत्र अधिक सुरक्षित ठरते.

नोंदणी न केल्याचे धोके:

1. कायद्याच्या अडचणी: नोंदणी न केलेले मृत्युपत्र न्यायालयात मान्य होण्यास अडचणी निर्माण होऊ शकतात, आणि ते वास्तविक इच्छेला अनुसरून लागू होईल, याची खात्री नाही.
2. विरोधी दावे: वारस किंवा इतर व्यक्ती नोंदणी न केलेल्या मृत्युपत्रावर विरोधी दावा करु शकतात.
3. दुरुस्ती आणि सुधारणा: नोंदणी केलेले मृत्युपत्र सहजपणे दुरुस्त आणि सुधारित केले जाऊ शकते, जेव्हा आवश्यक असेल.

सल्ला:

• आपल्या मृत्युपत्राची नोंदणी करणे उत्तम, कारण यामुळे कायदेशीरदृष्ट्या विश्वसनीयता आणि सुरक्षा मिळते.
• यामुळे वारसांमध्ये होणाऱ्या वादांना प्रतिबंध करता येऊ शकतो आणि आपले इच्छित वितरण सुनिश्चित होते.

समारोप

मृत्युपत्र तयार करताना स्पष्टता, पारदर्शकता आणि योग्य पद्धती अत्यंत महत्त्वाच्या आहेत. जर आपण मृत्युपत्रात वर्तवलेली इच्छाशक्ती योग्यरित्या आणि अचूकपणे व्यक्त केली, तर आपली संपत्ती इच्छेनुसार वितरीत होईल आणि वारसांमध्ये कोणतेही वाद निर्माण होणार नाहीत.

मृत्युपत्र हे कायदेशीरदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचे दस्तऐवज आहे, आणि त्यातील कोणतीही चूक मोठ्या कायदेशीर परिणामांना कारणीभूत ठरू शकते. त्यासाठी कायदेशीर सल्ला घेणे खूप महत्त्वाचे आहे, जेणेकरून आपले मृत्युपत्र कायदेशीरदृष्ट्या सक्षम असेल आणि आपले कुटुंब कोणत्याही कायदेशीर अडचणीपासून सुरक्षित राहील. अशा वेळी www.asmlegalservices.in,  www.easywillindia.com  आणि www.lifeandlaw.in द्वारे सदर लेख लिहिणाऱ्या ॲड. अब्दुल मुल्ला यांचा सल्ला  घेणे महत्वाचे ठरेल.