Trending
दरवर्षी 29 एप्रिल रोजी संपूर्ण जगभरात आंतरराष्ट्रीय नृत्य दिन उत्साहाने साजरा केला जातो. हा दिवस केवळ नृत्यकलेचा उत्सव साजरा करण्याचा नाही, तर नृत्यकलेच्या विविध पैलूंना – विशेषतः नृत्यकलाकारांच्या हक्कांना आणि त्यांच्या कायदेशीर संरक्षणाला उजाळा देण्याचा एक महत्त्वाचा दिवस आहे. नृत्यकला ही केवळ मनोरंजनाचे साधन नसून, ती व्यक्तीच्या अभिव्यक्तीचा, संस्कृतीचा आणि स्वातंत्र्याचा एक अमूल्य भाग आहे.
आजच्या बदलत्या तंत्रज्ञान युगात नृत्यकलेचे संरक्षण करणे, बौद्धिक संपदा हक्क (Intellectual Property Rights), कॉपीराइट, करारातील अटी, आणि कलाकारांचे आर्थिक व नैतिक हक्क यांना कायदेशीर दृष्टिकोनातून समजून घेणे अत्यावश्यक झाले आहे. नृत्यकलाकारांनी आपल्या कलेचा आदर राखत त्यांच्या कलाकृतीचे योग्य संरक्षण कसे करावे, हे जाणून घेणे काळाची गरज आहे.
या लेखाचा उद्देश नृत्यकलेशी संबंधित कायदे समजावून देत, कलाकारांना त्यांच्या हक्कांची माहिती देणे हा आहे.
आंतरराष्ट्रीय नृत्य दिन हा नृत्याचा जागतिक उत्सव आहे, जो इंटरनॅशनल डांस काऊन्सिल (CID) आणि इंटरनॅशनल थिएटर इन्स्टिट्यूटने प्रोत्साहित केला आहे. हा दिवस 29 एप्रिल रोजी साजरा केला जातो, जो जीन-जॉर्ज नोव्हेरे (1727–1810) यांच्या जन्मदिनी येतो. त्यांना आधुनिक बॅलेटचे “पिता” मानले जाते, जे शास्त्रीय आणि रोमँटिक बॅलेटचे संस्थापक होते. हा दिवस नृत्यकलेला एक महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक आणि शैक्षणिक साधन म्हणून प्रोत्साहित करण्यासाठी आणि त्याच्या विविध रूपांना जागतिक स्तरावर मान्यता मिळवण्यासाठी साजरा केला जातो.
आंतरराष्ट्रीय नृत्य दिनाचे मुख्य उद्दीष्ट म्हणजे नृत्य कलेची सार्वजनिक जागरूकता वाढवणे आणि त्याला एक सांस्कृतिक अभिव्यक्तीचे आणि शैक्षणिक साधन म्हणून ओळखणे. हा दिवस सरकारांना आणि शैक्षणिक संस्थांना नृत्य शिक्षण प्रणालीमध्ये समाविष्ट करण्यासाठी प्रोत्साहित करतो, ज्यामुळे नृत्याचे शिक्षण सर्व स्तरांवर, प्राथमिक ते उच्च शिक्षण, सर्वांसाठी उपलब्ध होईल. नृत्याला एक कला, संस्कृती आणि जीवनाचा भाग म्हणून स्वीकारून, विविध सांस्कृतिक पार्श्वभूमी आणि वयाच्या व्यक्तींना त्यात भाग घेण्यास प्रोत्साहन दिले जाते.
भारतीय संविधानाचा अनुच्छेद 19(1)(अ) प्रत्येक नागरिकाला अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा मूलभूत अधिकार प्रदान करतो. नृत्य ही देखील अभिव्यक्तीची एक सर्जनशील आणि कलात्मक पद्धत आहे. त्यामुळे नृत्यकलेच्या माध्यमातून स्वतःची मते, भावना किंवा सांस्कृतिक संदेश मांडण्याचा अधिकार संविधानाने मान्य केला आहे. मात्र या स्वातंत्र्यावर काही वाजवी निर्बंध (उदा. सार्वजनिक सुव्यवस्था, नैतिकता) ठेवले जाऊ शकतात.
कॉपीराइट कायद्यानुसार नृत्यकृती (choreographic works) ही एक “कलाकृती” म्हणून ओळखली जाते आणि ती कायदेशीररित्या संरक्षित असते. याचा अर्थ असा की एखाद्या नृत्यदिग्दर्शकाने (choreographer) किंवा नृत्यकलाकाराने तयार केलेल्या खास रचना किंवा सादरीकरणावर त्यांचा स्वत्वाचा (ownership) हक्क असतो. एखादी व्यक्ती ही नृत्यकृती परवानगीशिवाय वापरत असेल तर ती कॉपीराइट उल्लंघन ठरते आणि कायदेशीर कारवाई शक्य होते. नृत्यकृतीची स्वतंत्रपणे कॉपीराइट नोंदणी करणे अधिक सुरक्षित मानले जाते.
कॉपीराइट कायद्यानुसार , कोणतीही नृत्य सादरीकरण करणाऱ्या कलाकाराला परफॉर्मर्स राईट्स मिळतात. याचा अर्थ असा की त्यांच्या सादरीकरणाचे ध्वनिचित्रण (recording), प्रसारण (broadcasting) किंवा सार्वजनिक प्रदर्शन करण्यासाठी त्यांच्या परवानगीची आवश्यकता असते.
नृत्यविषयक कार्यक्रम, स्पर्धा, स्टुडिओ वर्क किंवा जाहिरातींसाठी नृत्यकलाकार आणि आयोजक यांच्यातील करार (contract) भारतीय करार कायद्याच्या अंतर्गत येतो. करारामध्ये कामाची व्याप्ती, मानधन, कार्यक्रमाचे हक्क, प्रदर्शनाचे अधिकार यांचा स्पष्ट उल्लेख असणे आवश्यक असते. लिखित करार नसेल तर वाद उद्भवू शकतो आणि कलाकाराचे हक्क धोक्यात येऊ शकतात.
ट्रेडमार्क कायद्या नुसार, जर एखाद्या नृत्यशोचे किंवा नृत्य कार्यक्रमाचे नाव किंवा ब्रँडिंग विशिष्ट आणि वेगळे असेल (जसे “XYZ Dance Fest”), तर त्या नावाची ट्रेडमार्क नोंदणी करून त्यावर अधिकार मिळवता येतात. यामुळे त्या नृत्य शोच्या नावाचा किंवा ब्रँडचा अनधिकृत वापर रोखता येतो आणि व्यवसायिक हक्क अधिक मजबूत होतात. ट्रेडमार्क नोंदणी केल्याने, नृत्यकलाकार किंवा आयोजकाला इतरांपासून संरक्षण मिळते, तसेच ते त्यांच्या ब्रँडला बाजारात एक विशिष्ट ओळख देऊ शकतात. यामुळे अनधिकृत किंवा चोर ब्रँडिंगच्या बाबतीत कायदेशीर कारवाई करणे सोपे होते.
आजच्या डिजिटल युगात नृत्यकला विविध ऑनलाईन प्लॅटफॉर्मवर प्रसारित होते. माहिती तंत्रज्ञान कायदा ऑनलाइन सामग्रीच्या चोरीवर आणि अनधिकृत वापरावर नियंत्रण ठेवतो. एखाद्याने कलाकाराच्या परवानगीशिवाय त्याचे ऑनलाईन नृत्य सादरीकरण डाउनलोड करणे, कॉपी करणे किंवा दुसऱ्या ठिकाणी प्रसारित करणे IT कायद्याच्या विरोधात येते आणि कलाकाराला त्याविरुद्ध कारवाई करण्याचा अधिकार असतो.
मोठ्या व्यावसायिक नृत्य प्रकल्पांमध्ये नृत्यकलाकार हे कामगार किंवा फ्रीलान्स व्यावसायिक म्हणून काम करतात. अशा वेळी त्यांना वेतन, विश्रांतीचे तास, सुरक्षितता आणि इतर सुविधा या कामगार कल्याण कायद्यांच्या कक्षेत येतात. या कायद्यांमुळे कलाकारांचा शारीरिक, मानसिक आणि आर्थिक शोषण होण्यापासून संरक्षण होते.
आंतरराष्ट्रीय नृत्य दिन नृत्यकलेच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकतो आणि नृत्यकलाकारांच्या हक्कांच्या कायदेशीर संरक्षणाची आवश्यकता अधोरेखित करतो. नृत्य एक कला आणि सांस्कृतिक अभिव्यक्तीचे साधन असताना, त्याला कायदेशीर संरक्षण आवश्यक आहे, ज्यामुळे कलाकार त्यांच्या कामात सुरक्षिततेची भावना ठेवू शकतात. विविध कायदेशीर प्रावधानं, जसे की कॉपीराइट आणि श्रमिक हक्क, नृत्यकलाकारांसाठी उपयुक्त ठरतात.
Adv. Abdul Mulla (Mob. No. 937 007 2022) is a seasoned legal professional with over 18 years of experience in advocacy, specializing in diverse areas of law, including Real Estate and Property Law, Matrimonial and Divorce Matters, Litigation and Dispute Resolution, and Will and Succession Planning. read more….
Copyright BlazeThemes. 2025
