Trending
दरवर्षी १२ मे रोजी साजरा होणारा आंतरराष्ट्रीय परिचारिका दिवस हा आरोग्यसेवेत कार्यरत असलेल्या परिचारिकांच्या निस्वार्थ सेवेचा गौरव करणारा दिवस आहे. जगभरात लाखो परिचारिका रुग्णांच्या आरोग्य रक्षणासाठी आणि सेवा-सुश्रूषेसाठी अहोरात्र झटत असतात. त्यांचे योगदान केवळ वैद्यकीय सेवेपुरते मर्यादित नसून, संपूर्ण समाजाच्या आरोग्य व्यवस्थेचा मुख्य आधारस्तंभ आहे. विशेषतः कोरोना महामारीनंतर परिचारिकांचे महत्त्व, त्यांची धडपड आणि त्यांच्यासमोरील जोखीम अधोरेखित झाली आहे.
मात्र, आरोग्यसेवेत असलेल्या या प्रमुख घटकाचे हक्क, कर्तव्ये आणि कायदेशीर संरक्षण याविषयी फारसे जनजागृती दिसत नाही. कामाच्या वेळा, सुरक्षितता, वेतन, मानसिक स्वास्थ्य, छळवणूकविरोधी संरक्षण व रोजगाराच्या अटी यांसारख्या मुद्द्यांवर अनेक कायदे अस्तित्वात आहेत. गेल्या काही वर्षांत यामध्ये काही महत्त्वाचे बदलही झाले आहेत.
या लेखात परिचारिकांच्या हक्कांविषयी, त्यांच्या कायदेशीर कर्तव्यांविषयी आणि अलीकडील कायदेशीर बदलांविषयी माहिती दिली आहे .
परिचारिकांना त्यांच्या कार्यस्थळी सुरक्षित व आरोग्यदायी वातावरण मिळणे अत्यावश्यक आहे. रुग्णसेवेच्या वेळी संसर्गजन्य आजार, रासायनिक पदार्थ किंवा अपघातांची शक्यता असते, त्यामुळे योग्य वैयक्तिक संरक्षक साधनं (PPE), निर्जंतुकीकरणाची साधनं, तसेच आपत्कालीन स्थितीत मदत मिळण्याची व्यवस्था असणे गरजेचे आहे. व्यावसायिक सुरक्षा, आरोग्य व कार्यस्थिती संहिता, २०२० आणि आरोग्य सेवा कर्मचारी संरक्षण कायदा, २०२० हे कायदे परिचारिकांच्या कार्यस्थळी सुरक्षिततेसाठी महत्त्वाचे आधारस्तंभ आहेत.
परिचारिकांनी केलेल्या कठोर व सेवाभावी कार्याचे योग्य आर्थिक मूल्य मान्य करून त्यांना किमान वेतन आणि कामाच्या स्वरूपानुसार ओव्हरटाईमचे मानधन मिळणे आवश्यक आहे. त्यांचा सन्मान राखत, समान कामासाठी समान वेतन देणे हे देखील कायद्याने बंधनकारक आहे. किमान वेतन कायदा, १९४८, वेतन भरणा कायदा, १९३६ आणि समान वेतन कायदा, १९७६ या कायद्यांतर्गत हे अधिकार संरक्षित आहेत.
परिचारिकांना ठराविक कामाचे तास, आवश्यक विश्रांती व सुट्टी यांचा हक्क आहे. अत्यंत ताणतणावाच्या वातावरणात काम करणाऱ्या परिचारिकांसाठी विश्रांतीचा योग्य काळ, आठवड्याला सुट्टीचा दिवस व अतिरिक्त कामाची भरपाई (ओव्हरटाईम) मिळणे आवश्यक आहे. कारखाना कायदा, १९४८ आणि व्यावसायिक सुरक्षा, आरोग्य व कार्यस्थिती संहिता, २०२० यामध्ये कामकाजाच्या तासांचे व सुट्टीच्या हक्कांचे स्पष्ट नियमन आहे.
परिचारिकांनी रुग्णसेवा करताना कोणत्याही प्रकारच्या शारीरिक, मानसिक किंवा लैंगिक छळाला बळी पडू नये म्हणून कायदेशीर संरक्षण देण्यात आले आहे. कामाच्या ठिकाणी सहकारी, रुग्ण किंवा कुटुंबीयांकडून होणारा त्रास, असभ्य वर्तन किंवा शारीरिक हानी यावर कठोर कारवाईची तरतूद आहे. कामाच्या ठिकाणी महिलांच्या लैंगिक छळापासून संरक्षण, प्रतिबंध व निवारण कायदा, २०१३ हा कायद या संदर्भात महत्त्वाची भूमिका बजावतो
परिचारिकांना त्यांची आणि त्यांच्या कुटुंबाची आर्थिक व सामाजिक सुरक्षितता सुनिश्चित करणाऱ्या योजना मिळण्याचा हक्क आहे. यामध्ये आरोग्य विमा, मातृत्व लाभ, अपघात विमा, निवृत्तीवेतन योजना, भविष्य निर्वाह निधी (PF) यांचा समावेश होतो. कर्मचारी राज्य विमा कायदा, १९४८, मातृत्व लाभ कायदा, १९६१ आणि कर्मचारी भविष्य निर्वाह निधी आणि विविध तरतुदी कायदा, १९५२ हे कायदे या हक्कांना संरक्षण देतात.
परिचारिकांचे मुख्य कर्तव्य म्हणजे रुग्णाच्या आरोग्याची काळजी घेणे व त्यांच्या उपचारात दक्षता राखणे. प्रत्येक रुग्णाची स्थिती समजून घेऊन योग्य औषधोपचार व सेवा देणे आवश्यक असते. रुग्णांच्या सुरक्षिततेसाठी व्यावसायिक कौशल्य, सचोटी व समर्पण आवश्यक आहे. या कर्तव्याची अवहेलना केल्यास वैद्यकीय दुर्लक्ष (Medical Negligence) म्हणून कायदेशीर कारवाई होऊ शकते.
रुग्णाच्या वैयक्तिक व वैद्यकीय माहितीस गोपनीय ठेवणे हे परिचारिकांचे अत्यंत महत्त्वाचे कर्तव्य आहे. रुग्णाची परवानगी न घेता त्यांच्या आरोग्याशी संबंधित माहिती इतरांना उघड केल्यास ते कायदेशीर गुन्हा ठरू शकते. यासाठी माहिती तंत्रज्ञान कायदा, २००० (IT Act, 2000) च्या तरतुदींचाही आधार घेतला जातो.
रुग्णांना माहितीवर आधारीत निर्णय घेण्याचा हक्क आहे. त्यामुळे परिचारिकांनी रुग्णांच्या संमतीशिवाय कोणतीही वैद्यकीय प्रक्रिया करणे टाळले पाहिजे. रुग्णाच्या प्रतिष्ठा, स्वातंत्र्य व निवडीचा आदर राखणे हेही या कर्तव्यात अंतर्भूत आहे.
परिचारिकांनी रुग्णाच्या उपचाराची सुस्पष्ट, अचूक व वेळेवर नोंद ठेवणे आवश्यक आहे. यामध्ये औषधोपचार, रुग्णाची स्थिती व कोणत्याही आपत्कालीन घटना यांचा समावेश असतो. योग्य दस्तऐवजीकरण केल्याने कायदेशीर गुंतागुंतीपासून संरक्षण मिळते.
भारतीय नर्सिंग कौन्सिलने (Indian Nursing Council) घालून दिलेली आचारसंहिता व व्यावसायिक मानदंड पाळणे हे प्रत्येक परिचारिकेचे कर्तव्य आहे. त्यामध्ये रुग्ण, सहकारी व समाजाबद्दल प्रामाणिकता, आदर व न्याय या मूल्यांचे पालन अपेक्षित असते.
कोविड-१९ महामारीच्या पार्श्वभूमीवर आरोग्य सेवा कर्मचाऱ्यांवर होणाऱ्या हल्ले व छळ वाढले होते. या पार्श्वभूमीवर भारत सरकारने २०२० मध्ये या कायद्यात सुधारणा केली. या कायद्यामुळे डॉक्टर, परिचारिका आणि इतर आरोग्य सेवा कर्मचाऱ्यांवर होणाऱ्या कोणत्याही प्रकारच्या हिंसेसाठी कठोर शिक्षा ठरवण्यात आली आहे. दोषींना ३ महिने ते ५ वर्षांपर्यंतची शिक्षा व ५०,००० ते २,००,००० रुपयांपर्यंत दंड आकारला जाऊ शकतो. गंभीर प्रकरणात ७ वर्षांपर्यंत शिक्षा होऊ शकते.
या नव्या संहितेमुळे कामगार, विशेषतः आरोग्य क्षेत्रातील परिचारिका यांच्यासाठी कार्यस्थळी सुरक्षित व निरोगी वातावरणाची हमी देण्यात आली आहे. सुरक्षितता साधनं, विश्रांती वेळा, आरोग्य तपासणी व आपत्कालीन सुविधा या बाबतीत सुधारित तरतुदी यामध्ये आहेत. कामकाजाचे तास निश्चित करणे आणि मातृत्व लाभ अधिक सुलभ करणे देखील यामध्ये अंतर्भूत आहे.
भारतीय नर्सिंग कौन्सिलने अलीकडेच व्यावसायिक आचारसंहिता अद्ययावत केली आहे. यामध्ये रुग्णांची गोपनीयता, संमतीवर आधारित सेवा देणे, सातत्याने व्यावसायिक कौशल्य वाढवणे, आणि आंतरराष्ट्रीय मानकांशी सुसंगत सेवा देणे यावर भर देण्यात आला आहे. त्यामुळे परिचारिकांनी आपले ज्ञान व कौशल्य अद्ययावत ठेवणे कायदेशीरदृष्ट्या आवश्यक ठरते.
समान कामासाठी समान वेतन मिळणे आणि कामाच्या ठिकाणी महिलांची सुरक्षितता याबाबत अलीकडे न्यायालयीन निर्णय आणि धोरणात्मक स्पष्टता वाढली आहे. परिचारिकांना त्यांच्या पुरुष सहकाऱ्यांप्रमाणे समान वेतन मिळणे आणि लैंगिक छळापासून संरक्षण मिळणे या दोन्ही क्षेत्रात प्रभावी अंमलबजावणीसाठी पावले उचलली जात आहेत.
आंतरराष्ट्रीय परिचारिका दिवस 2025 च्या निमित्ताने, परिचारिकांच्या हक्कांची आणि कर्तव्यांची ओळख करून घेणं महत्त्वाचं आहे. रुग्णसेवा करतांना त्यांना सुरक्षित कार्यस्थळ, योग्य वेतन, विश्रांती व ओव्हरटाईमसाठी योग्य मानधन मिळण्याचा हक्क आहे. त्याचप्रमाणे, रुग्णांची गोपनीयता राखणे, त्यांचे हक्क आदराने मान्य करणे आणि व्यावसायिक आचारसंहिता पाळणे हे देखील परिचारिकांचे कर्तव्य आहे.
आजकाल कायद्यातील सुधारणा आणि नवे धोरण परिचारिकांना त्यांच्या कार्यात अधिक संरक्षण देत आहेत. आरोग्य सेवा कर्मचारी संरक्षण कायदा आणि व्यावसायिक सुरक्षा व आरोग्य संहिता यांसारख्या कायद्यांमुळे त्यांच्या सुरक्षिततेची आणि कल्याणाची खात्री केली जात आहे. या कायद्यांमुळे परिचारिकांचे कार्य सुरक्षित, सन्मानजनक आणि योग्य बनते, ज्यामुळे आरोग्य क्षेत्रातील योगदान अधिक प्रभावी होते.
Adv. Abdul Mulla (Mob. No. 937 007 2022) is a seasoned legal professional with over 18 years of experience in advocacy, specializing in diverse areas of law, including Real Estate and Property Law, Matrimonial and Divorce Matters, Litigation and Dispute Resolution, and Will and Succession Planning. read more….
Copyright BlazeThemes. 2025
