An Introduction to the Rights Under Shia Muslim Inheritance Law - शिया मुस्लिम वारसासंबंधीच्या कायद्यानुसार अधिकारांची ओळख

Loading ...

Procedural LawsProperty

An Introduction to the Rights Under Shia Muslim Inheritance Law – शिया मुस्लिम वारसासंबंधीच्या कायद्यानुसार अधिकारांची ओळख

May 1, 2025

शिया मुस्लिम वारसा कायदा, इस्लामिक परंपरेनुसार वचनबद्ध असलेला एक महत्वाचा कायदा आहे, जो वारसांमध्ये संपत्तीचे वितरण आणि अधिकार ठरवतो. शिया मुस्लिम समाजामध्ये वारसा या कायद्याची अंमलबजावणी अत्यंत कठोरपणे केली जाते. शिया मुस्लिम कायद्यानुसार, मुली, बायका, भावंडे आणि इतर नातेवाईकांचे हक्क योग्य ठिकाणी, योग्य प्रमाणात निश्चित केले जातात.

या कायद्याच्या अंतर्गत, प्रत्येक व्यक्तीचा अधिकार आणि वारसाचा हक्क स्पष्टपणे निश्चित केले जातात, जे कधीही विवाद निर्माण होऊ नये म्हणून महत्त्वाचे ठरते. शिया मुस्लिम वारसा कायद्यानुसार, जमिन, संपत्ती आणि इतर संपत्तीवर अधिकार कसा वाटला जातो याचे विविध पैलू यामध्ये समजून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. या लेखामध्ये शिया मुस्लिम वारसा प्रक्रियेतील विविध पैलूंवर प्रकाश टाकण्यात आला आहे.

वारसदारांचे वर्गीकरण (Classification of Heirs)

शिया वारस कायद्यानुसार वारसदार दोन मुख्य गटांत विभागले जातात:
(अ) रक्तसंबंधाने वारस (Nasab) — हे नातेवाईक जे मृत व्यक्तीचे रक्ताचे नातेवाईक असतात.
(आ) विशेष कारणाने वारस (Sabab) — यामध्ये (i) पती-पत्नी (Zoujiyat) आणि (ii) “वाला” हे नाते येते. “वाला” हा संबंध भारतात मान्य नाही.

रक्तसंबंधाने वारसांचे वर्गीकरण (Heirs by Consanguinity)

रक्तसंबंध असलेले वारसदार तीन वर्गांत विभागले जातात:

वर्ग १ (Class I) — आई-वडील आणि मुले व त्यांचे वंशज.
वर्ग २ (Class II) — आजी-आजोबा (जसेही असोत) व भावंडे व त्यांचे वंशज.
वर्ग ३ (Class III) — पितरकडील काका-मामा, मावशी व त्यांचे वंशज आणि मातरकडील मामा-मामी व त्यांचे वंशज.

बहिष्करणाचे नियम (Rules of Exclusion)

एक वर्ग दुसऱ्या वर्गाला वगळतो: वर्ग १ → वर्ग २ → वर्ग ३. एकाच वर्गातील नातेवाईकांमध्ये जवळचा नातेवाईक लांबच्या नातेवाईकाला वगळतो.

उत्तराधिकार क्रम (Order of Succession)

प्रथम वर्ग १ → वर्ग २ → वर्ग ३
एकाच वर्गात दोन्ही विभागांचे नातेवाईक एकत्र वारसा घेतात.
Per Stirpes पद्धत वापरली जाते — म्हणजे शाखानिहाय वाटप होते.
पती किंवा पत्नीला कधीही वगळता येत नाही; ते रक्ताच्या नातेवाईकांसोबत वारसा घेतात.

शेअरर्स आणि उरलेले वारस (Sharers and Residuaries)

वारसदार दोन गटांत विभागले जातात:

शेअरर्स – हक्काचे वाटेकरी (Sharers ) — ज्यांना ठरलेला वाटा आहे.
रेसिड्युअरी – उरलेले वाटेकरी (Residuaries) — जे उरलेली मालमत्ता घेतात.

ठराविक वाटा असलेले वारसदार (Fixed Sharers under Shia Law)

पती: 1/2 (कोणतेही संतान नसल्यास), 1/4 (संतान असल्यास)
पत्नी: 1/4 (कोणतेही संतान नसल्यास), 1/8 (संतान असल्यास)
वडील: 1/6 (संतान असल्यास), उरलेले मालमत्ताही घेतात (संतान नसल्यास)
आई: 1/6 (संतान असल्यास किंवा विशिष्ट भावंडे असतील तर), अन्यथा 1/3
मुलगी: 1/2 (कोणताही मुलगा नसल्यास), मुलगा असल्यास उरलेली मालमत्ता मिळते
उतरीय भाऊ व बहीण: 1/6 (एकटे असतील तर), 1/3 (2 किंवा अधिक असतील तर)
पूर्ण बहीण व अर्ध्या रक्ताची बहीण: 1/2 किंवा 2/3; विशिष्ट परिस्थितीत रेसिड्युअरी म्हणूनही वाटा मिळतो.

उरलेले वारसदार (Residuaries)

शेअरर्स ना वाटप केल्यानंतर उरलेली मालमत्ता हे वारसदार घेतात.

मालमत्ता विभागणी

एकमेव वारस असण्याची परिस्थिती (Single Heir Situation)

एकच वारस असेल तर संपूर्ण मालमत्ता त्याला मिळते.
जर पत्नी एकमेव वारस असेल, तर जुने मत असे होते की तिला फक्त तिचा ठराविक वाटा (1/4) मिळतो व उरलेली मालमत्ता सरकारकडे जाते (escheat).
मात्र काही निर्णयांमध्ये पत्नीला संपूर्ण मालमत्ता मिळते.

पती एकमेव वारस असण्याची परिस्थिती (Husband as Sole Heir)

पतीला 1/2 हक्काचा वाटा मिळतो व उरलेली मालमत्ता रेसिड्युअरी म्हणून मिळते.

अनेक वारस असण्याची परिस्थिती (Property Distribution with Multiple Heirs)

प्रथम पती/पत्नीला ठरलेला वाटा दिला जातो.
उरलेली मालमत्ता इतर वारसांमध्ये शिया कायद्यानुसार विभागली जाते.

वारसांमध्ये मालमत्ता वाटप

प्रथम श्रेणीचे वारस:

सामान्य नियम:

जवळचे व्यक्ती दूरच्या व्यक्तींना वगळतात: एकाच वंशातील जवळचे नातेवाईक दूरच्या नातेवाईकांना वगळतात.
प्रतिनिधित्वाचा तत्त्व: एखाद्या थेट वारसाचा मृत्यू झाल्यास, त्याचा वाटा त्याच्या मुलांना मिळतो.

प्रथम श्रेणीतील वारसांचे वाटणीचे नियम:

वडील:
वंशज (lineal descendant) असतील तर 1/6 वाटा (शेअरर).
वंशज नसतील तर उरलेली मालमत्ता रेसिड्युअरीना मिळते.
आई:
नेहमीच शेअरर असते.
तिचा वाटा — 1/6 किंवा 1/3 (इतर वारसांच्या उपस्थितीनुसार).
मुलगा:
नेहमीच रिज्यूअरी असतो.
मुलगी:
शेअरर असते. जर मुलगा असेल तर ती उरलेल्या मालमत्तेत वाटा घेते आणि प्रत्येक मुलीला मुलाच्या वाट्याच्या अर्धा वाटा मिळतो (पुरुषास दुहेरी वाटा नियम).
नातवंड (Grandchildren):
प्रतिनिधित्व तत्त्वानुसार पालकाच्या जागी येतात.
- पित्याच्या बाजूचे नातवंड: पुरुषास दुहेरी वाटा नियम लागू.
- आईच्या बाजूचे नातवंड: आईसारखाच वाटा समानतेने मिळतो.
आगामी वंशज (Great-grandchildren):
हेही प्रतिनिधित्व तत्त्वानुसार वारसा घेतात.

पती/पत्नी आणि प्रथम श्रेणी वारसांमध्ये वाटप प्रक्रिया:

प्रथम पती/पत्नीचा वाटा द्या.
शेअररना ठरलेले वाटे वाटा.
उरलेली मालमत्ता रेसिड्युअरीमध्ये वाटा.
एकूण वाटेची बेरीज १ पेक्षा कमी असल्यास “Doctrine of Return” लागू करा.
जास्त असल्यास प्रमाणानुसार कमी करा.

उदाहरणे:

मृत व्यक्ती मागे पती, आई आणि वडील ठेवतो:पती: 1/2 (शेअरर),आई: 1/3 (शेअरर),वडील: उरलेले 1/6 (रेसिड्युअरी )

द्वितीय श्रेणीचे वारस:

सामान्य नियम:
जर प्रथम श्रेणीचे वारस नसतील, तर पती/पत्नीचा वाटा वजा करून उरलेली मालमत्ता द्वितीय श्रेणीच्या वारसांना दिली जाते. यामध्ये आजी-आजोबा, भाऊ-बहीण आणि त्यांचे वंशज यांचा समावेश आहे.

उत्तराधिकाराचे प्रकार:

आजी-आजोबा, भावंड किंवा त्यांच्या वंशजांशिवाय
भावंड किंवा त्यांचे वंशज, पण आजी-आजोबा नसतील
दोन्ही आजी-आजोबा आणि भावंड किंवा त्यांचे वंशज

आजी-आजोबा (सगे नसलेले भावंड किंवा वंशज नसलेले):

पितृ वंशाचे आजी-आजोबा: 2/3 (पुरुष व स्त्रियांमध्ये समान वाटा)
मातृ वंशाचे आजी-आजोबा: 1/3 (पुरुष व स्त्रियांमध्ये समान वाटा)
एका बाजूला फक्त एक आजी-आजोबा असेल तर त्या बाजूचा पूर्ण वाटा त्यांना मिळतो.

भावंड नसलेल्या पूर्वजांची परिस्थिती:

सगे भावंड, अर्ध्या पित्याच्या भावंडांना वगळतात.
आईकडून अर्धे भावंड सगे व अर्ध्या पित्याच्या भावंडांसोबत वारसा घेतात.
वाटपात “पुरुषास दुहेरी वाटा” नियम लागू होतो.

भावंडांचे वंशज:

आई-वडिलांचा वाटा त्यांच्या मुलांना मिळतो. पुरुषास दुहेरी वाटा नियम लागू.
भावंडांचे नातवंडही त्यांच्या पालकांच्या वाट्याच्या आधारावरच वारसा घेतात.

तृतीय श्रेणीचे वारस:

उत्तराधिकाराची क्रमवारी:

वडीलकडील व आईकडील काका-मावशी
त्यांचे वंशज (जवळचे वगळतात दूरचे)
पालकांचे काका-मावशी
त्यांचे वंशज (जवळचे वगळतात दूरचे)
आजी-आजोबांचे काका-मावशी आणि याच पद्धतीने पुढे

नियमानुसार (Exhaustion Rule):
प्रत्येक गट पूर्णपणे संपल्यावरच पुढच्या गटाकडे जाता येते.

अपवाद:
पूर्ण पित्याच्या भावाचा मुलगा अर्ध्या पित्याच्या भावाला वगळतो, जरी तो नात्यात जवळचा असला तरी.

समारोप

मुस्लिम वारसा कायद्याचे ज्ञान हे मालमत्तेचे न्याय्य वाटप करण्यासाठी अत्यावश्यक आहे. या नियमांचे स्वरूप जरी क्लिष्ट असले तरी, धार्मिक मूल्यांचे पालन, वाद टाळणे आणि मालमत्तेचे योग्य हस्तांतरण हे सुनिश्चित करता येते. शरिया प्रमाणे, विशेषतः शिया कायद्यात, नातेवाईकांच्या संबंधावर आधारित वाटनीचे अचूक गणित केले गेले आहे, जेणेकरून संपत्तीचा समतोल वाटा होतो आणि कौटुंबिक जबाबदाऱ्या टिकतात.

व्यक्तिगत परिस्थितीनुसार योग्य वाटा समजून घेण्यासाठी व वाद टाळण्यासाठी इस्लामी वारसा कायद्यात तज्ज्ञ वकीलांचा सल्ला घेणे उपयुक्त ठरते. अशा वेळी www.asmlegalservices.in किंवा www.lifeandlaw.in द्वारे सदर लेख लिहिणाऱ्या ॲड. अब्दुल मुल्ला यांचा सल्ला घेणे महत्वपूर्ण ठरू शकते.

Adv. A. S. Mulla

Adv. Abdul Mulla (Mob. No. 937 007 2022) is a seasoned legal professional with over 18 years of experience in advocacy, specializing in diverse areas of law, including Real Estate and Property Law, Matrimonial and Divorce Matters, Litigation and Dispute Resolution, and Will and Succession Planning. read more….

Life And Law Blogs

Life & law provides valuable insights by simplifying complex legal concepts and connecting them to real-life experiences …read more

Why I write

At Life & law, my mission is simple. to make the law accessible and empower people with knowledge to confidently face life’s challenges …read more

Life & Law

RECENT NEWS