Trending
आजच्या गतिमान आणि ताणतणावपूर्ण जीवनशैलीत वाद-तंटे टाळता येत नाहीत. कुटुंबातील संपत्तीचे वाटप असो, व्यावसायिक करारातील मतभेद असोत किंवा शेजारी-शेजाऱ्यांतील सीमा विवाद अनेक प्रसंगी लोक न्यायालयात धाव घेतात. मात्र, न्यायालयीन प्रक्रियेची गुंतागुंत, खर्च, वेळेचा अपव्यय आणि मनस्ताप यामुळे नागरिकांमध्ये असंतोष वाढत आहे. याच पार्श्वभूमीवर पर्यायी वाद निवारण प्रणाली (ADR) ही एक परिणामकारक, वेगवान आणि किफायतशीर पर्याय म्हणून उदयास आली आहे.
ADR प्रणालीमध्ये मध्यस्थी (Mediation), सुलह (Conciliation), लवाद (Arbitration) आणि लोक न्यायालये (Lok Adalat) अशा विविध मार्गांनी वादांचे मैत्रीपूर्ण निवारण करता येते. यामुळे केवळ आर्थिक बचत होत नाही तर नातेसंबंध देखील टिकून राहतात. आज न्यायव्यवस्थेवर असलेल्या प्रचंड ताणतणावाला कमी करण्यासाठी आणि सामान्य नागरिकांना न्यायाची सहज उपलब्धता देण्यासाठी ADR चे महत्त्व अधिक वाढले आहे.या लेखामध्ये पर्यायी वाद निवारण प्रणालीचे फायदे आणि गरज यावर चर्चा करण्यात आली आहे.
पर्यायी वाद निवारण प्रणाली (Alternative Dispute Resolution ) म्हणजे वादांचे निवारण न्यायालयाच्या बाहेर, वेगळ्या मार्गांनी आणि सौहार्दपूर्ण पद्धतीने करण्याची एक प्रक्रिया आहे. यामध्ये वादग्रस्त पक्षांना आपले वाद न्यायालयात प्रदीर्घ काळ चालणाऱ्या प्रकरणांमध्ये न नेता, जलद, कमी खर्चात आणि मैत्रीपूर्ण पद्धतीने सोडवण्याची संधी मिळते.सोप्या भाषेत, न्यायालयीन खटल्याच्या तुलनेत एक वेगवान, खर्चिकदृष्ट्या कमी आणि तणावमुक्त वाद निवारणाची पद्धत म्हणजे ADR
न्यायालयीन प्रक्रियेतील विलंब (Need to Address Delay in Court Proceedings):
भारतामध्ये न्यायालयीन प्रक्रियेत अत्यंत विलंब होतो, कारण प्रकरणांची संख्या प्रचंड आहे आणि न्यायालयीन संसाधनांची कमतरता आहे. हे विलंब लोकांना न्याय मिळवण्यासाठी खूप वेळ घेण्यास कारणीभूत ठरतात. न्यायालयीन प्रणालीतील या विलंबामुळे लोकांना लवकर न्याय मिळवण्याचा मार्ग शोधणे आवश्यक आहे. ADR प्रणालीचा वापर वाद निवारण प्रक्रियेत लवकर निर्णय घेण्यास मदत करतो आणि त्यामुळे वादग्रस्त पक्षांना लवकर न्याय मिळवता येतो.
न्यायालयावरचा ताण (Need to Reduce the Burden on the Judiciary):
न्यायालयांवर प्रचंड ताण असतो, कारण प्रकरणांची संख्या वाढत आहे, आणि त्यासाठी आवश्यक असलेली संसाधने कमतर आहेत. न्यायालयीन कार्यवाही सुसंगतपणे पार पडणे कठीण होते. यामुळे न्यायालयामध्ये इतर महत्त्वाच्या प्रकरणांसाठी वेळ मिळवणे आणि कार्यक्षमता वाढवणे अत्यंत आवश्यक आहे. ADR प्रणाली न्यायालयांवरील ओझे कमी करतो, ज्यामुळे न्यायालयांमध्ये महत्त्वाच्या प्रकरणांचा निपटारा जलद आणि प्रभावीपणे केला जाऊ शकतो.
खर्चाची बचत (Need to Address Cost-Effectiveness):
न्यायालयीन प्रक्रियेत असलेला खर्च अत्यधिक असतो. वकिलांची फी, कोर्ट फीस आणि इतर संबंधित खर्च हे सर्व लोकांसाठी एक मोठं ओझं ठरू शकतात. विशेषतः गरीब आणि मध्यमवर्गीय लोकांसाठी ही प्रक्रिया अत्यंत महागडी ठरते. ADR प्रणाली कमी खर्चात वाद निवारण करण्याचा मार्ग उपलब्ध करून देतो, त्यामुळे त्याचा वापर लोकांसाठी अधिक किफायतशीर ठरतो.
नातेसंबंधांची बचत (Need to Preserve Relationships):
पारंपारिक न्यायालयीन प्रक्रियेत वादाची तीव्रता आणि तणावामुळे कुटुंबीय आणि व्यावसायिक नातेसंबंधांवर प्रतिकूल प्रभाव पडू शकतो. न्यायालयीन प्रक्रिया अनेकदा जास्त तणाव निर्माण करते, ज्यामुळे पार्ट्यांमध्ये वैमनस्य निर्माण होऊ शकते. ADR प्रणाली ही सौहार्दपूर्ण पद्धतीने वाद निवारण करणे शक्य करते, जे नातेसंबंधांचा धोका टाळते. ADR मध्ये पक्षांना एकमेकांशी संवाद साधण्याची आणि सौहार्दाने निर्णय घेण्याची संधी मिळते, ज्यामुळे त्यांचे नातेसंबंध टिकून राहतात.
गोपनीयता (Need for Confidentiality):
न्यायालयीन प्रक्रिया सार्वजनिक असते, ज्यामुळे अनेक वेळा वादग्रस्त पक्षांची गोपनीयता भंग होऊ शकते. लोकांना त्यांच्या वैयक्तिक गोष्टी उघड करण्याची इच्छा नसेल, आणि त्यांची गोपनीयता महत्त्वाची असते. ADR प्रक्रिया या गोपनीयतेला प्राधान्य देऊन वाद निवारण करते. या प्रक्रियेत सर्व माहिती गोपनीय राहते आणि कोणतीही माहिती बाहेर येत नाही, जे लोकांच्या विश्वासाची सुरक्षा करते.
सामाजिक आणि सांस्कृतिक विविधतेला अनुकूल (Need to Address Culturally Sensitive and Flexible Approaches):
भारतामध्ये विविध सांस्कृतिक, धार्मिक, आणि सामाजिक पार्श्वभूमी असलेल्या लोकांची संख्या आहे. न्यायालयीन प्रक्रिया सर्वांसाठी समान असू शकते, परंतु ती प्रत्येक व्यक्तीच्या सांस्कृतिक आणि सामाजिक परिस्थितीला समजून घेत नाही. ADR प्रणाली विविध सांस्कृतिक संदर्भांना समजून व लवचिक पद्धतीने वाद निवारण करते. यामुळे प्रत्येक वादग्रस्त पक्षाला त्यांच्यासाठी उपयुक्त असलेल्या पद्धतीचा वापर करता येतो, आणि विविधतेला आदर दिला जातो.
सुलभता आणि प्रवेशयोग्यता (Need for Accessibility and Convenience):
न्यायालयीन प्रक्रिया अनेक वेळा जटिल आणि लोकांसाठी प्रवेशयोग्य नाही. विशेषतः ग्रामीण भागातील लोकांसाठी न्यायालयीन प्रक्रिया तशाच पद्धतीने सोपी नाही. त्यांना न्यायालयांमध्ये जाऊन प्रकरण दाखल करण्याची आणि त्याच्या प्रक्रियेचा पालन करणे कठीण होऊ शकते. ADR प्रणालीची प्रक्रिया अधिक सुलभ आणि स्थानिक पातळीवर उपलब्ध असते, त्यामुळे लोकांना न्याय मिळवण्यासाठी दूरदर्शन किंवा महत्त्वाच्या कागदपत्रांचा वापर न करता सुलभपणे वाद निवारण करण्याची संधी मिळते.
पर्यायी वाद निवारण प्रणाली (ADR) ही न्यायालयीन प्रक्रियेच्या तुलनेत जलद, किफायतशीर आणि लवचिक पद्धत आहे, जी वाद निवारणासाठी अधिक प्रभावी ठरते. ADR च्या मदतीने वेळेची बचत होते, खर्च कमी होतो, नातेसंबंध टिकवले जातात आणि गोपनीयता राखली जाते. यामुळे लोकांना न्याय मिळवण्याची प्रक्रिया अधिक सुलभ आणि सुसंगत होते.
तथापि, ADR प्रक्रियेत सहभागी होण्यापूर्वी योग्य कायदेशीर सल्ला घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. कायदेशीर सल्लागार पक्षांना त्यांच्या अधिकारांची आणि कर्तव्यांची स्पष्टता देऊ शकतात, तसेच वाद निवारण प्रक्रियेत योग्य मार्गदर्शन करू शकतात.अशा वेळी www.asmlegalservices.in किंवा www.lifeandlaw.in द्वारे सदर लेख लिहिणाऱ्या ॲड. अब्दुल मुल्ला यांचा सल्ला घेणे महत्वपूर्ण ठरू शकते.
Adv. Abdul Mulla (Mob. No. 937 007 2022) is a seasoned legal professional with over 18 years of experience in advocacy, specializing in diverse areas of law, including Real Estate and Property Law, Matrimonial and Divorce Matters, Litigation and Dispute Resolution, and Will and Succession Planning. read more….
Copyright BlazeThemes. 2025