Trending
आजच्या काळात करार (Contract) हा केवळ व्यवसायिक व्यवहारापुरता मर्यादित राहिलेला नाही, तर तो वैयक्तिक, सामाजिक आणि आर्थिक संबंधांमध्येही महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे. भाडेपट्टीचे व्यवहार, सेवांचा विनिमय, खरेदी-विक्री, नोकरीचे करार अशा अनेक बाबतीत कराराची गरज भासते. मात्र प्रत्येक करार कायदेशीरदृष्ट्या वैध आणि अंमलबजावणीस पात्र असावा यासाठी काही मूलभूत नियम पाळणे अत्यावश्यक असते.
बहुतेक वेळा लोक करार करताना केवळ व्यवहारिक बाजू पाहतात, पण कायद्याच्या दृष्टिकोनातून काही ठराविक अटी आणि घटक पूर्ण झाले नसल्यास तो करार फसतो, अमान्य ठरतो किंवा त्यात अडचणी निर्माण होतात. म्हणूनच प्रत्येक व्यक्तीने करार करताना कायदेशीर बाबी समजून घेणे आणि त्या पाळणे आवश्यक आहे.
या लेखाचा उद्देश कायदेशीरदृष्ट्या वैध करार तयार करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या पाच नियमांची माहिती देणे हा आहे .
कोणताही वैध करार करण्यासाठी सर्वप्रथम आवश्यक असतो प्रस्ताव (Offer). भारतीय करार कायदा, 1872 च्या कलम 2(a ) नुसार, जेव्हा एखादी व्यक्ती दुसऱ्याला काही करण्यासाठी किंवा न करण्यासाठी सुचवते आणि त्यावर सहमती मिळवू इच्छिते, तेव्हा ते विधान ‘प्रस्ताव’ म्हणतात. उदाहरणार्थ, एखादी व्यक्ती दुसऱ्याला म्हणते “मी माझी गाडी ₹2 लाखात विकतो,” तर हा एक स्पष्ट प्रस्ताव आहे. प्रस्ताव हे विशिष्ट व्यक्तीसाठी (specific offer) असू शकते किंवा सर्वसामान्य लोकांसाठी (general offer) देखील असू शकते जसे की जाहिरातीत दिलेले बक्षीस.
यानंतर येते स्वीकृती (Acceptance), जी कराराच्या वैधतेसाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. कलम 2(b ) नुसार, जेव्हा प्रस्ताव प्राप्त करणारी व्यक्ती त्या प्रस्तावाला स्पष्ट आणि बिनशर्त सहमती देते, तेव्हा तो प्रस्ताव स्वीकृत मानला जातो. यामध्ये मौन (silence) म्हणजे स्वीकृती नाही, हे विशेष लक्षात ठेवण्यासारखे आहे. स्वीकृती लेखी, मौखिक किंवा वर्तनातून (conduct) व्यक्त होऊ शकते, पण ती वेळेत व स्पष्ट असावी. जर स्वीकृतीत अटी घातल्या जात असतील, तर ती काउंटर ऑफर (counter-offer) ठरते, आणि मूळ प्रस्तावाची वैधता संपते.
जेव्हा प्रस्ताव आणि त्याची वैध स्वीकृती एकत्र येतात, तेव्हा त्या दोघांमध्ये कायदेशीर बंधनकारक करार (Contract) तयार होतो, हे कलम 2(h ) स्पष्ट करते.
कायदेशीर उद्देश (Legal Intention to Create Legal Relationship) हा कोणत्याही वैध कराराचा मूलभूत घटक आहे. भारतीय करार कायदा, 1872 च्या कलम 10 नुसार, एखादा करार वैध ठरण्यासाठी तो करार करणाऱ्या पक्षांचा हेतू हा कायदेशीरदृष्ट्या बंधनकारक असणे आवश्यक असतो. म्हणजेच, केवळ सामाजिक, वैयक्तिक किंवा कौटुंबिक वचनबद्धता ही कायदेशीर करार म्हणून ग्राह्य धरली जात नाही, जर त्यामध्ये पक्षांनी स्पष्टपणे कायदेशीर परिणाम स्वीकारण्याचा उद्देश दर्शविला नसेल. व्यवसायिक व्यवहारांमध्ये सामान्यतः असा उद्देश स्पष्टपणे दिसतो आणि म्हणूनच ते करार कायद्याच्या कक्षेत येतात. कराराच्या अंमलबजावणीस पात्र होण्यासाठी हे घटक पूर्ण होणे अत्यावश्यक आहे.
अशा कायदेशीर हेतूची अचूक ओळख आणि त्याचा योग्यरीत्या करारात समावेश करण्यासाठी तज्ज्ञ कायदेशीर सल्ला घेणे अत्यंत महत्त्वाचे असते. कारण कायद्याचे तांत्रिक नियम आणि न्यायालयीन निर्णय लक्षात घेऊन तयार केलेला करारच भविष्यात कोणत्याही वादविवादाला सामोरे जाऊ शकतो. योग्य मार्गदर्शनामुळे पक्षांना त्यांच्या हक्कांची आणि जबाबदाऱ्यांची स्पष्ट जाणीव होते, आणि करार अधिक प्रभावी व सुरक्षित ठरतो.अशा वेळी www.asmlegalservices.in किंवा www.lifeandlaw.in द्वारे सदर लेख लिहिणाऱ्या ॲड. अब्दुल मुल्ला यांचा सल्ला घेणे महत्वपूर्ण ठरू शकते.
भारतीय करार कायदा, 1872 च्या कलम 2(d) नुसार, मोबदला म्हणजे करारामध्ये एका पक्षाने दुसऱ्या पक्षासाठी काहीतरी देणे किंवा करण्याचे वचन असते. हा मोबदला एखाद्या वस्तूचा, सेवांचा किंवा काही न करण्याचा वचन असू शकतो. म्हणजेच, एखाद्या व्यक्तीच्या इच्छेनुसार दुसऱ्या व्यक्तीने काहीतरी केले किंवा न केले, ते मोबदला म्हणून ओळखले जाते. मोबदला हा कराराचा अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे कारण कराराला कायदेशीर बंधन मिळण्यासाठी प्रत्येक पक्षाने मोबदला दिला पाहिजे.
मोबदला फक्त आर्थिक मूल्यापुरता मर्यादित नसतो; तो कोणत्याही प्रकारचा कायदेशीर लाभ किंवा सेवा असू शकतो. उदाहरणार्थ, एखाद्या व्यक्तीने माल विकताना त्याच्या बदल्यात पैसे देणे किंवा एखाद्याने काही सेवा करण्याचे वचन देणे हे मोबदला मानले जाते. असे मोबदला असलेले करार कायद्यानुसार वैध ठरतात आणि न्यायालयात त्यांची अंमलबजावणी केली जाऊ शकते. मोबदला नसलेला करार कायदेशीरदृष्ट्या बंधनकारक नाही, त्यामुळे करार करताना मोबदल्याचा विचार करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
भारतीय करार कायद्यानुसार, करार वैध ठरवण्यासाठी करार करणाऱ्या पक्षांची पात्रता असणे अत्यावश्यक आहे. कलम 11 मध्ये करार करण्यासाठी पात्र असणाऱ्या व्यक्तींची व्याख्या दिलेली आहे. या कलमानुसार, जो व्यक्ती वयस्कर आहे (१८ वर्षे पूर्ण केलेले), मानसिकदृष्ट्या सक्षम आहे आणि ज्याला कायदेशीर प्रतिबंध नाही, तो करार करण्यास पात्र समजला जातो. म्हणजेच, अल्पवयीन, अस्वस्थ मन:स्थितीचा (unsound mind) असलेली व्यक्ती, किंवा अशी व्यक्ती जिने कायद्याने करार करण्यास मनाई केलेली आहे, ती व्यक्ती वैध करार करण्यास सक्षम नाही.
कलम 12 मध्ये असेही सांगितले आहे की, अस्वस्थ मन:स्थिती असलेल्या व्यक्तीने केलेला करार रद्द करण्यायोग्य असतो, कारण अशा व्यक्तीला करार करण्याची मानसिक क्षमता नाही. याचा अर्थ असा की, जर एखादी व्यक्ती तिच्या मानसिक अस्वस्थतेमुळे कराराच्या परिणामांना समजून घेऊ शकत नसेल, तर तिचा करार वैध मानला जाणार नाही किंवा तो न्यायालयात रद्द केला जाऊ शकतो. त्यामुळे करार करताना पक्षांची मानसिक स्थिती आणि कायदेशीर पात्रता तपासणे आवश्यक असते, ज्यामुळे करार कायद्याच्या दृष्टीने बंधनकारक आणि अंमलबजावणीस पात्र राहील.
भारतीय करार कायद्याच्या कलम 12 ते 18 नुसार करारासाठी संमती मोकळी आणि मुक्त असणे आवश्यक आहे. जर संमती फसवणूक, दबाव, धमकी, चुकीची माहिती किंवा अधिकाराचा गैरफायदा यामुळे मिळाली असेल, तर ती वैध मानली जात नाही. अशा परिस्थितीत झालेला करार कायद्याने अमान्य ठरतो कारण तो स्वतंत्र इच्छेने झालेला नसतो.
याशिवाय, कलम 23 नुसार कराराचा उद्दिष्ट कायदेशीर असणे आवश्यक आहे. बेकायदेशीर हेतूने केलेले करार, जसे की गुन्हेगारी कृत्य किंवा सार्वजनिक धोका निर्माण करणारे करार, कायद्यानुसार अमान्य मानले जातात. त्यामुळे करार करताना फक्त वैध उद्दिष्ट व मुक्त संमती यांची पूर्तता होणे गरजेचे आहे, अन्यथा तो करार शून्य ठरतो.
करार करताना काही महत्वाच्या गोष्टींचं पालन करणं आवश्यक आहे. पक्षांची कायदेशीर पात्रता, संमतीची स्वातंत्र्य, कराराचा वैध उद्देश, मोबदला आणि कायदेशीर स्वरूप या पाच नियमांवर आधारित करारच न्यायालयात मान्य होतो. या नियमांची पूर्तता न केल्यास करार रद्द होण्याची शक्यता असते.
या नियमांना समजून आणि पाळून करार केल्यास तुमचे व्यवहार अधिक सुरक्षित आणि बळकट होतात. त्यामुळे कोणताही करार करताना हे पाच नियम नक्की लक्षात ठेवावे, जेणेकरून भविष्यात अडचणी टाळता येतील आणि कायद्याच्या चौकटीत राहून व्यवहार करता येतील.यासोबतच, करार करताना तज्ज्ञ वकिलांचा कायदेशीर सल्ला घेणेही अत्यंत महत्त्वाचे असते. कारण प्रत्येक करारामागील तांत्रिक बाबी, कायद्याशी सुसंगतता आणि संभाव्य जोखीम समजून घेण्यासाठी व्यावसायिक मार्गदर्शन आवश्यक असते. कायदेशीर सल्ल्यामुळे करार अधिक स्पष्ट, बळकट आणि अंमलात येण्यास सक्षम ठरतो.अशा वेळी www.asmlegalservices.in किंवा www.lifeandlaw.in द्वारे सदर लेख लिहिणाऱ्या ॲड. अब्दुल मुल्ला यांचा सल्ला घेणे महत्वपूर्ण ठरू शकते.
Adv. Abdul Mulla (Mob. No. 937 007 2022) is a seasoned legal professional with over 18 years of experience in advocacy, specializing in diverse areas of law, including Real Estate and Property Law, Matrimonial and Divorce Matters, Litigation and Dispute Resolution, and Will and Succession Planning. read more….
Copyright BlazeThemes. 2025