Trending
प्रेस स्वातंत्र्य हे एक महत्त्वपूर्ण घटक आहे जो लोकशाहीची पायाभूत रचना निर्माण करतो. पत्रकारिता हे समाजातील विविध मुद्द्यांवर प्रकाश टाकण्याचे, लोकांना माहिती पुरवण्याचे, आणि सत्ता, प्रशासन तसेच अन्य संस्थांच्या कार्यांवर नियंत्रण ठेवण्याचे महत्वाचे कार्य पार करते. पत्रकारितेचे स्वातंत्र्य लोकांच्या अभिव्यक्तीच्या हक्काचा भाग आहे, परंतु याच बरोबर त्यावर काही कायदेशीर मर्यादा देखील आहेत. जागतिक प्रेस स्वातंत्र्य दिन दरवर्षी 3 मे रोजी साजरा केला जातो, ज्याचा उद्देश पत्रकारितेच्या हक्कांचा आदर करणे आणि पत्रकारिता करणाऱ्यांना त्यांच्या कर्तव्यासाठी सुरक्षित वातावरण प्रदान करणे आहे.
पत्रकारांना त्यांच्या कामात स्वातंत्र्य असले तरी, त्यांना त्यांच्या हक्कांची आणि जबाबदाऱ्यांची जाणीव असणे आवश्यक आहे. पत्रकारिता करताना सत्यता, तटस्थता आणि जबाबदारी राखणे अनिवार्य आहे, तसेच समाजाच्या भल्यासाठी माहिती देणे महत्त्वाचे आहे. या लेखात पत्रकारितेचे हक्क व जबाबदाऱ्या यावर चर्चा केली आहे .
भारतीय संविधानाच्या कलम 19(1)(a) अंतर्गत प्रत्येक नागरिकाला अभिव्यक्ती आणि भाषण स्वातंत्र्याचा मूलभूत हक्क आहे. पत्रकारांसाठी हा हक्क अत्यंत महत्त्वाचा आहे कारण तो त्यांना सत्य मांडण्याची, सरकार वा इतर संस्थांवर प्रश्न विचारण्याची आणि लोकांच्या मनातील आवाज प्रसारित करण्याची मुभा देतो. प्रेस स्वातंत्र्य हे अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा अपरिहार्य भाग आहे, असे सर्वोच्च न्यायालयाने देखील स्पष्ट केले आहे. पत्रकारांना त्यांच्या लेखांमध्ये, वृत्तांमध्ये, संपादकीय लेखनात किंवा तपास अहवालांमध्ये निष्पक्षपणे विचार मांडण्याचा अधिकार यामुळेच मिळतो.
माहितीचा अधिकार अधिनियम, 2005 (RTI Act) हा पत्रकारांसाठी एक प्रभावी साधन आहे. याच्या साहाय्याने पत्रकार सरकारी विभागांकडून अधिकृत माहिती मागवू शकतात. सरकारी योजनांची माहिती, खर्चाचे तपशील, ठेके, धोरणे आणि प्रशासकीय निर्णय या सर्व बाबतीत पारदर्शकता ठेवण्याचे साधन म्हणजे RTI आहे. तपास पत्रकारितेमध्ये (Investigative Journalism) याचा उपयोग करून पत्रकार लपविलेल्या माहितीचा उलगडा करून जनतेपर्यंत सत्य पोहोचवू शकतात. हा हक्क म्हणजे लोकांच्या माहितीच्या हक्काचे (Right to Know) प्रभावी साधन आहे.
पत्रकार अनेकदा संवेदनशील माहिती गुप्त स्रोतांकडून मिळवतात. असे स्रोत उघड झाल्यास त्या व्यक्तींना धोका निर्माण होऊ शकतो. म्हणूनच पत्रकारांना त्यांच्या स्रोतांची ओळख गुप्त ठेवण्याचा अधिकार आहे. भारतात यासंबंधी स्वतंत्र कायदा नसला तरी सर्वोच्च न्यायालयाने सार्वजनिक हिताच्या दृष्टिकोनातून स्रोत संरक्षणाचे महत्त्व मान्य केले आहे. जगभरात पत्रकारितेतील एक आंतरराष्ट्रीय मान्यता अशी आहे की पत्रकारांचा स्रोत उघड करण्यासाठी त्यांच्यावर दबाव टाकणे चुकीचे आहे. त्यामुळे हा हक्क पत्रकारांची विश्वासार्हता आणि स्वतंत्रता यांचे संरक्षण करतो.
पत्रकारांनी निर्भयपणे व स्वतंत्रपणे काम करणे ही लोकशाहीसाठी आवश्यक बाब आहे. त्यामुळे पत्रकारांना धमकी, मारहाण, बेकायदेशीर अटक किंवा दबावाखाली आणण्यापासून संरक्षण मिळावे लागते. भारतीय संविधानाचे कलम 21 जीवन आणि वैयक्तिक स्वातंत्र्याचा हक्क देते, ज्यामुळे पत्रकारांचे जीवित व प्रतिष्ठेचे रक्षण होते. अनेक वेळा संवेदनशील विषयावर काम करणाऱ्या पत्रकारांना जीविताचा धोका निर्माण होतो, त्यामुळे पत्रकार संरक्षण कायद्याची मागणी भारतात वाढत आहे. सुरक्षित आणि मुक्त वातावरणात काम करण्याचा हक्क हा पत्रकारांसाठी मूलभूत आहे.
आंतरराष्ट्रीय पातळीवर देखील पत्रकारितेच्या हक्कांना मान्यता मिळाली आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या Universal Declaration of Human Rights (UDHR) च्या अनुच्छेद 19 नुसार प्रत्येक व्यक्तीस अभिव्यक्ती व मतस्वातंत्र्याचा हक्क आहे. युनेस्को (UNESCO) सारख्या संस्थांनी प्रेस स्वातंत्र्य आणि पत्रकारांचे संरक्षण यावर विशेष भर दिला आहे. त्यामुळे भारतासारख्या देशांवरदेखील पत्रकारितेचे हक्क जागतिक मानकांनुसार जपण्याची जबाबदारी आहे. जागतिक स्तरावरील या मान्यतांमुळे पत्रकारांना जागतिक पाठिंबा आणि नैतिक बळकटी मिळते.
पत्रकारांचे पहिले कर्तव्य म्हणजे सत्य आणि अचूक माहिती जनतेपर्यंत पोहोचवणे. पत्रकारांनी कोणतीही बातमी प्रकाशित करण्यापूर्वी तिची खातरजमा (verification) करणे अत्यावश्यक आहे. चुकीची किंवा अपूर्ण माहिती लोकांमध्ये गैरसमज, अफवा किंवा सामाजिक तणाव निर्माण करू शकते. त्यामुळे पत्रकारांनी विविध स्रोतांकडून माहितीची पडताळणी करूनच ती प्रसारित करावी. ही जबाबदारी पत्रकारितेच्या नैतिकतेचा मूलभूत आधार आहे.
पत्रकारांनी कोणताही अहवाल, बातमी किंवा लेख सादर करताना कोणत्याही प्रकारचा पूर्वग्रह (bias) न ठेवता काम करणे आवश्यक आहे. व्यक्ती, संस्था किंवा सरकार यांच्याशी वैयक्तिक मतभेद किंवा समर्थन टाळून, दोन्ही बाजूंचे मत समप्रमाणात सादर करणे ही पत्रकाराची नैतिक जबाबदारी आहे. निष्पक्ष पत्रकारिता ही लोकशाहीची बळकटी करणारी असते आणि वाचकांचा पत्रकारांवरील विश्वास वाढवते.
प्रत्येक व्यक्तीस वैयक्तिक गोपनीयतेचा हक्क आहे. पत्रकारांनी कोणत्याही बातमीसाठी व्यक्तींच्या खाजगी आयुष्यात अनावश्यक हस्तक्षेप करू नये. विशेषतः बलात्कार पीडित, अल्पवयीन मुले, पीडित कुटुंबे यांच्याशी संबंधित बातम्या प्रसिद्ध करताना विशेष दक्षता घेणे गरजेचे आहे. भारतीय प्रेस परिषदेच्या (Press Council of India) मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार गोपनीयतेचा सन्मान राखणे हे पत्रकारांचे महत्त्वाचे कर्तव्य आहे.
पत्रकार हे केवळ माहितीचे वाहक नसून समाजाचे मार्गदर्शक देखील असतात. त्यामुळे पत्रकारांनी समाजात सौहार्द, एकात्मता आणि जबाबदारीची भावना वाढवण्याचे काम करणे आवश्यक आहे. जातीयतेला चिथावणारी, धार्मिक तेढ वाढवणारी किंवा हिंसक मजकूर टाळणे ही पत्रकारांची सामाजिक जबाबदारी आहे. पत्रकारितेच्या माध्यमातून सामाजिक प्रश्न उचलून धरणे, वंचितांचे आवाज उठवणे आणि लोकशाही मुल्यांचे रक्षण करणे हीदेखील या जबाबदारीचा भाग आहे.
पत्रकारांनी अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा वापर करताना विद्यमान कायद्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे. मानहानी कायदा (Defamation Law), कोर्ट अवमान कायदा (Contempt of Court), राजद्रोह (Sedition) तसेच राष्ट्रीय सुरक्षेशी संबंधित कायदे यांचे उल्लंघन टाळले पाहिजे. पत्रकारितेच्या स्वातंत्र्यासोबतच उत्तरदायित्व (Accountability) देखील महत्त्वाचे आहे. भारतीय प्रेस परिषद (Press Council of India) आणि इतर नियामक संस्थांचे आचारसंहिता नियम पाळणे पत्रकारांची कायदेशीर व नैतिक जबाबदारी आहे.
जर पत्रकारांकडून माहिती देताना कोणतीही चूक झाली असेल तर ती तातडीने मान्य करून दुरुस्त करणे ही प्रामाणिक पत्रकारितेची ओळख आहे. चुकीच्या बातम्यांमुळे व्यक्ती किंवा संस्थेचे नुकसान होऊ शकते, त्यामुळे तातडीने स्पष्टीकरण किंवा सुधारणा देणे ही एक गंभीर जबाबदारी आहे. यामुळे वाचकांचा विश्वास टिकतो आणि पत्रकारितेची पारदर्शकता वाढते.
पत्रकारितेचे स्वातंत्र्य हे लोकशाहीचा मजबूत आधार आहे. भारतीय संविधान आणि विविध कायदे पत्रकारांना सत्य व निष्पक्ष माहिती लोकांपर्यंत पोहोचवण्याचा हक्क देतात. मात्र या हक्काचा वापर करताना पत्रकारांनी नैतिकतेचे भान ठेवून, जबाबदारीने आणि कायदेशीर मर्यादांचा आदर राखत काम करणे गरजेचे आहे.
आजच्या तंत्रज्ञानप्रधान युगात माहितीचा प्रसार वेगाने होतो, त्यामुळे पत्रकारांनी सत्यता तपासून, संवेदनशीलतेने आणि समाजहिताला प्राधान्य देऊन पत्रकारिता करणे आवश्यक आहे. यामुळेच पत्रकारितेचे स्वातंत्र्य टिकून राहील आणि लोकशाहीची मूल्ये बळकट होतील.
Adv. Abdul Mulla (Mob. No. 937 007 2022) is a seasoned legal professional with over 18 years of experience in advocacy, specializing in diverse areas of law, including Real Estate and Property Law, Matrimonial and Divorce Matters, Litigation and Dispute Resolution, and Will and Succession Planning. read more….
Copyright BlazeThemes. 2025
